Տարբեր միջավայրերում տարբեր առիթներով երկու հայ մարդ իրար կողքի հայտնվելով` շատ սահուն, աննկատ մի պահի անցում են կատարում դեպի ազգային խնդիրների ոլորտը: Տագնապը, անհանգստությունը, քննադատությունը ամենուր և ամենքի մեջ է: Կարևոր ինչ-որ բան այնպես չէ, խայտառակ բարքեր են ի հայտ եկել, մենք չենք ճանաչում մեզ ու մեր երկիրը: Վտանգի զգացողությունը առայժմ մեկը մյուսի հետ կիսվելու մակարդակի վրա է: Բոլորն սպասում են վերևների նախաձեռնություններին ու գործողություններին, փոթորկահույզ ալիքի նման լուրեր են բերանից բերան պտտվում, թե հայոց գյուղեր են իրենց գյուղապետերի գլխավորությամբ տեղափոխվում ռուսական Սիբիրը շենացնելու, որ անտղամարդ մնացած հայ աղջիկները պարսիկներից երեխա են ունենում, որ հեռուստատեսությունը ազգը դեգրադացիայի հասցնելու գնով հարստացնում է նրա սեփականատերերին…

Մշակութային զորականչ է այս ամբողջ տագնապը…
Ահա մենք նույնպես մի խումբ ընկերներով հավաքվել ու հայկական սովորական զրույց ենք վարում: Մեզ իր հարկի ներքո է ընդունել ամսագրի գործընկեր Սինոփսիս Արմենիա ընկերության տնօրեն, ամսագրի խմբագրական խորհդի անդամ Հովիկ Մուսայելյանը: Նրա հեղինակած ՙԿլոր սեղան՚ խորագիրը այս անգամ հայկական բոլոր անկյուններում հնչող տագնապներով լի խոսակցություն է: Բայց ՙՄշակութային զորականչ՚ ենք անվանել այն, որովհետև զրույցը դուրս է գալիս զուտ զրույց լինելու սահմաններից: Զորականչը իրական է ու կոնկրետ գործուն համահայկական ծրագրով:
Կլոր սեղանի շուրջ հավաքվել են ՀՀ նկարիչների միության նախագահ Կարեն Աղամյանը, բանաստեղծ, նկարիչ Սվետլանա Հակոբյանը, Ցեղասպանության թանգարան ինստիտուտի տնօրեն Հայկ Դեմոյանը, կոմպոզիտոր, կոմիտասագետ Արթուր Շահնազարյանը, բանաստեղծ, իրավաբան Սուրեն Գրիգորը, ՀՀ ԿԳՆ կրթության ազգային ինստիտուտի ՙՄանկավարժ՚ ամսագրի պատասխանատու քարտուղար Սարգիս Գալոյանը:

Սուրեն Գրիգոր- 20 տարի է մենք ապրում ենք մեծ կայսրության փլուզման արդյունքում անկախություն ստացած պետությունում: Հանգամանքների բերումով անկախությունը ձեռք բերեցինք առանց նախապատրաստական որևէ ճանապարհ անցնելու, առանց ազգային մտածողության համակարգման, առանց դրա հատկանիշների որոշակի ուղղությունները, փուլերը մեր մեջ ընդունելու, մեր միջի ազգային մտածելակերպը չձևավորած: Եվ այսօր առնչվում ենք այնպիսի հետևանքների, ունենք մի այնպիսի իրականություն, որտեղ առկա խնդիրների արմատները հենց սկզբի մեջ են: Պետության ձևավորման ակունքներում, ի սկզբանե չդրվեցին այն սկզբունքները, այն հիմնարար գաղափարները, որոնք աճելով` այսօր կտային ցանկալի պտուղները: Եթե դիտարկենք ավելի կոնկրետ` հայ մարդու կառուցման, դաստիարակման խնդիրը, որով անմիջապես կապվում ենք մշակույթ և կրթություն հասկացողությունների հետ, չենք ծրագրել և չենք իրականացրել: Մշակույթը և կրթությունը մարդու ստեղծած այն գործիքներն են, որոնք բոլոր ժամանակներում էլ ծառայել են որպես ինքնաճանաչման ինքնակատարելագործման, իր տեսակայնությունն ապահովելու, համախմբելու գործիք: Մշակույթն է, որ ձևավորում է ազգային տեսակային միասնություն հասկացողությունը: Այս մտածողությունը մեզ մոտ կտրտվեց, որովհետև չկարևորեցինք մենք ազգային կառուցվածքի առանձնահատկությունը` համայնքային բազմազանությունը: Թերևս մենք պատրաստ չէինք միանգամից ընկալել և կողմնորոշվել այդ իրավիճակում, որովհետև համայնքային մշակութային յուրօրինակ խնդիրներ ունեինք` սկսած իսլամական համայնքից, քրիստոնեության համայնքի մեջ` կաթոլիկական, բողոքական, ավետարանչական և այլ խմբավորումներում, ունենք լատինախոս եկեղեցի, այլ համակարգերում ունենք արաբախոսներ, քրդախոսներ, թրքախոսներ, բարբառախոսներ, լատինախոսներ, տարբեր համայնքներում ունենք նաև կիսաարմատներ… ահա այս բազմազանությունն է մեծ խոչընդոտ միասնանալու ճանապարհին: Մեր պետական քաղաքականության մեջ այս բաղադրիչը չնկատելը, նրա մեջ չխորանալը և այն կրթամշակութային համակարգում չներառելը բերեց նաև այսօրվա այն վիճակին, որ մարդիկ անհարմարավետության, դժգոհության պատճառներ են ունենում, շատ արագ կարող են երկիրը թողնել, դատարկել տարածքը: Կայացած և ոչ խնդրահարույց այլ համակարգերում ապրելով` որպես մարդկային տեսակներ նրանք կարողանում են իրենց մարդկային, անհատական հատկանիշներով կարիերա ունենալ, իսկ որպես ցեղային տեսակ նրանք շատ արագ կտրվում են իրենց երկրից: Տեղափոխվելով այլ համակարգեր` փորձում են այնտեղ ստեղծել իրենց ազգային միջավայրերը, դրանք կառուցելով լեզվի, ազգային դպրոցի, եկեղեցու շուրջ: Այս առումով մշակութային խնդիրը և մշակութային զորականչը ինչու եմ կարևորում: Մենք այն ժողովուրդն ենք, որ տարել է ցեղասպանության արհավիրքները, ինչը համապատասխան միջազգային գնահատական չի ստացել առ այսօր, ինչպես նաև բարոյական և նյութական հատուցման համակարգի մեջ չի մտել: Ավելին, այն ժողովուրդը, որն իրականացրել է այդ ոճրագործությունը, շարունակում է խորացնել այն իր պահվածքով, հոխորտանքով, աշխարհի աչքի առաջ` սահմանները փակելով և տնտեսական շրջափակմամբ, աջակցելով իր ցեղակցի նկրտումներին: Կարճ ասած` այժմ այն արտահայտվում է հետևյալ կերպ` շարունակում է խորանալ կուլտուրոցիդը, դրանից հետո` ցիվիլոցիդը, այսինքն` այսօրվա վիճակով քաղաքակրթական մակարդակի է հասցվել ջարդը: Դիտարկելով տարածքը, որում մենք ենք գտնվում, տեսնում ենք, որ շարունակական խնդիրների մեջ ենք առնվազն նրանցից երեքի հետ: Վրաստանը մեր դեմ քաղաքակրթական պատերազմի մեջ է, Ադրբեջանը մեզ հայտնի բոլոր ռազմական, գաղափարախոսական, տնտեսական պոտենցիալներով մեր դեմ պատերազմում է, Թուրքիան ամբողջ հետ 15-թվականյան ժամանակաշրջանում մեզ համարելով որպես իր պլաններին խանգարող երկիր, բազմաթիվ մեթոդներով բյուրեղացրել է մեր դեմ մղվող պատերազմը` անգամ դեղագործական, սննդային միջոցներով վտանգելով մեր անվտանգությունը: Մեր առևտրականներին շահագրգռում են, պարտքով, առանց վճարի ապրանք են տալիս, որպեսզի նրանք բերեն այստեղ վաճառեն, ինչը ստուգելու դեպքում, չի բացառվում, վտանգավոր կարող է լինել մեր առողջության համար: Դեպք գիտեմ, օրինակ, ընկույզ էին ներմուծել, որը ռադիացված էր, բայց դա պարզելու համար համապատասխան սարքավորումներ և միջոցներ են անհրաժեշտ:
Մեր պետականության հիմքը մարդն է, այն տեսակի մարդը, որը Հայաստանում պետք է կառուցվի և իր կրթությամբ, դաստիարակությամբ իր երկրի տերը լինի, այն տեսակի մարդը, որը երկրի ապագայի հույսն է: Որո՞նք են այն կարևոր սկզբունքները, որոնք պետք է դրվեն մշակույթի, կրթության, դրանից բխեցրած` նաև տնտեսական համակարգի մեջ, այնպիսի համակարգի, որը պետք է նպաստի երկրի զարգացմանը: Ես առաջարկում եմ մարդակառուցման մի բանաձև, որի հիմքում կրթությունն ու մշակույթն է: Ընդ որում` կրթությունը մարդու կյանքի ամբողջ կյանքի անընդհատ ընթացք է, անընդհատ կատարելագործման ինքնակառուցվածքի վիճակ: Ահա այն արժեքները, որոնց միջոցով և որոնց վրա պետք է կառուցվի մարդը:
Առաջինը` մարդու արժանապատվությունը, որտեղ ուզում եմ շեշտել` Հայ մարդու արժանապատվությունը, որն է` ընտանիքի, համայնքի, ժողովրդի, պետության արժանապատվությամբ ձևավորված սեփական արժանապատվությունը, այսինքն` ոչ թե էգո-ի խորացման, այլ էգո-ի ընդարձակման, էգո-ն այս համախումբ շահերին ծառայեցնելով, դրանք ընդունելով որպես իր անձնական արժանապատվության խնդիր: 2. Անհատական շնորհների զարգացման վրա ձևավորված ազատություն: Ամեն անհատ անձ ազատ է լինում այն դեպքում, երբ պայմաններ են ստեղծված լինում իր զարգացվածությունը, իր հատկանիշները, իրեն յուրահատուկ աստվածային առաքելության հատիկը զարգացնելու համար: Դրա լավագույն ապացույցն է այն իրողությունը, որ երբ մեր հայրենակիցները հայտնվում են այնպիսի պետություններում, որտեղ գործում են կանոնակարգված համակարգեր, անհատական հատկանիշներն սկսում են ծաղկել, բացվում են յուրահատուկ հատկանիշներ, որոնք իրենց երկրում չէին էլ պատկերացնում, թե ունեն: 3. Ամեն անհատ իր դրական և բացասական հատկանիշների, իր տոհմածառի, իր ժողովրդի և աշխարհի զարգացման պատմական օրինաչափությունների ճանաչողությամբ` որպես սոցիալական, ազգային երևույթ, իրենից սկսած` իր առաքելության ճանաչում աստվածային օրենքների միջոցով: Առավելությունը որևէ համակարգի վրա չենք դնում, այլ աստվածային օրինաչափությունների վրա, ինչը առկա է նաև մյուս կրոններում:Կրոնները ձևավորված են այդ օրենքների վրա: 4. Ազգային անվտանգության խնդիրը ներառելով` ամեն անհատ` տղա, աղջիկ, պետք է ներգրավված լինեն զինվորական համակարգի մեջ, տիրապետեն ֆիզիկական, հոգևոր, հոգեբանական խնդիրներին, երկրի պաշտպանունակության մասնակիցը լինեն` սահմանային, ներսահմանային, թե դրսի իրավիճակներում նա պիտի կարողանա դրսևորել դա: 4. Օրենքի ուժի, պետականության կամքի ամենօրյա հաստատումը` պետությունը, պետության մեջ` օրենքը, ահա այս կառուցողական շաղախի մեջ ունենում ենք մարդ զենք, մարդ զորություն, որը ամեն պահի պատրաստ կլինի երկրի համար ուժ լինելու:
Մարդ կառուցելու արվեստի խնդրում է պետական և հանրային մշակույթի խնդիրը:
Արթուր Շահնազարյան – Սա նման է, եթե ասես` պետք է արդարություն հաստատես: Բոլորն էլ դա գիտեն և ասում են: Բոլորը գիտեն, որ պետք է լավ մարդ դաստիարակել, բոլոր ազգերն էլ ասել են, որ իրենց քաղաքացին պետք է տարբեր հմտությունների տեր լինի, մշակույթը սիրի, երկրում արդարություն լինի: Թուրքն էլ է ասում` արդարություն է պետք: Ամենավերջին ավազակին ավտոբուսում հարցնես ազնվությունն է լավ, թե անազնվությունը, կասի` ազնվությունը: Բոլորն էլ շատ լավ գիտեն ինչ է ազնվությունը, ինչ է խաբելը: Հարցը մեխանիզմին է վերաբերում:
– Ես լավ մարդու մասին չեմ խոսել, այլ հայ մարդու: Սրանք այն գաղափարներն ու սկզբունքներն են, որոնցից բխում են, թե ինչ ձևով պետք է աշխատենք, որ դրանք ձևավորվեն: Օրինակ` արժանապատվության զգացումը ինչպե՞ս զարգացնենք հայ մարդու մեջ:
Սվետլանա Հակոբյան – Իմ կարծիքով, մենք պետք է արագ ազատվենք մեզ խանգարող մի քանի բառ-հասկացություններից, որոնք անչափ վատ ազդեցություն են թողնում ժողովրդի վրա: Օրինակ, ՙգոյատևում՚ բառը բոլորովին վերջերս օգտագործվեց անգամ բարձր պաշտոնյայի կողմից: Մենք մեզ շարունակ այդ բառի շրջանակի մեջ ենք պահում, որով իջեցնում ենք մեր ինքնագնահատականը և իդեալների նշաձողը: Այդ և դրա նման այլ ճակատագրական բառերը պետք է մեզնից օտարենք, որպեսզի վերջապես այլ հոգեբանության մեջ դնենք մեզ և կարողանանք առաջադիմել: Սա շատ լուրջ խնդիր է, մանրուք չհամարեք: Կամ, անհարկի շահարկում են ՙբարեգործություն՚ բառը: Երբ երեխան փողոցում սայթաքում, ընկնում է, մեկ ուրիշն էլ վրա է հասնում, օգնում, հիմա դա բարեգործությունն չէ՞: Թե՞ անպայման գումար պիտի լինի, որ բարեգործություն կոչենք այն: Ընդամենը բառը պետք է փոխենք, ասենք` ՙպարտքի գիտակցում՚ արտահայտությամբ: Շրջանառության մեջ դնենք այդ բառը և կտեսնենք, թե որակական և հոգեբանական ինչ մեծ անջրպետ կա այդ երկուսի միջև, և ինչ հրաշալի զգացում է այդ ՙՊարտքի գիտակցումը՚:

Արթուր Շահնազարյան – Կիպրոսում հայկական մի եկեղեցում գրված էր` քարը բերեց այսինչը, քարը շարեց այնինչը: Ամեն ինչ արձանագրված էր:
Հովիկ Մուսայելյան -Ղարաբաղում, Գանձասարում, մի մոմակալի վրա գրված էր.ՙ Ես…այսինչ այսինչս, ի փառս իմ ժողովրդի, այս մոմակալը նվիրեցի եկեղեցուն: Հիմա նրան ասենք` դա պարտքի գիտակցում է` կհասկանա՞…
Խմբագիր -Եթե մենք զորականչ ենք հայտարարում, եթե զորականչի կարիքն է առաջացել, եկեք հիմնավորենք` ինչո՞ւ: Տարրական դասարանի ուսուցիչն ասում է` ես ընդունում եմ զուլալ, խելացի երեխաներ, նրանց գրագետ եմ դարձնում, դաստիարակում եմ, երեք տարի անց հանձնում եմ ուրիշ ուսուցիչների, մի քանի տարի անց դպրոցն ավարտելուց հետո նա ուրիշ է դառնում: Ո՞ր հատվածում է, որ երեխան փոխվում է, որ մենք զրկվում ենք նրա զուլալ բարեպաշտությունից:
Սարգիս Գալոյան -Կրթության վերաբերյալ կցանկանայի հնչեցնենք
այն տագնապը, որ հասարակությունն զգում է: Եթե կարողանանք խնդիրը հստակ հասկանալ, խնդրի կեսը լուծված կլինի: Առաջարկում եմ ավելի գլոբալ համատեքստում դիտարկենք հարցը: Գլոբալացման վերաբերյալ հենց ամսագրում բավական հետաքրքիր վերլուծություններ եմ կարդացել: Հայաստանն ի՞նչ տեղ ունի գլոբալացվող աշխարհում և ի՞նչ հեռանկար է նրան սպասվում: Տնտեսական, մշակութային գլոբալացումը, կրթության ազատականացումը և նրա միավորումը համաշխարհային կրթական տարածությանը, բերում են առաջին հայացքից կարծես թե շատ լավ, բայց խորքում մի վտանգավոր երևույթի` մենք լուծվում ենք մի իրականության, համակարգի մեջ, որտեղ խնդիր ունենք մեր ինքնությունը պահպանելու և պաշտպանելու: Քանի որ աշխարհը սարսափելի հզոր է, դա չի՞ նշանակում, որ որպես մշակութային երևույթ և որպես ազգ մենք ունենք վերանալու վտանգ: Հայաստանի, հայ մշակույթի, մեր ինքնության պահպանման համար, իսկապես, ի՞նչ որակի մարդ ենք ցանկանում տեսնել Հայաստանում: Եվ հասարակական, կրթական համալիր լույսի տակ փորձենք տեսնել այդ որակի մարդու ձևավորման ճանապարհը: Չեմ կարծում, թե գլոբալացման շարժման մեջ աշխարհի հզոր երկրները շատ մարդասիրական նպատակներ են հետապնդում 2-րդ, 3-րդ աշխարհի երկրների նկատմամբ: Ինձ թվում է, քանի որ մոլորակի 7 միլիարդ բնակչության համար դժվար է նույն ապրելակերպն ապահովել, գիտակցված, թե չգիտակցված` երրորդ աշխարհի երկրները աշխարհին պետք են որպես ռեսուրս զարգացած երկրների համար: Սա կարող է և թաքուն իրականացվող ծրագիր է, բայց կարող է նման բան լինել: Մենք հիշում ենք, թե Սովետական Միության հանդեպ ամերիկյան գաղտնի ծառայությունները ինչպիսի ծրագրեր էին մշակում և իրականացնում այն բարոյալքելու և ոչնչացնելու ու ռեսուրսի երկիր դարձնելու նպատակով: Եթե Ռուսաստանի նկատմամբ դա իրականացվել է, ապա մյուսների նկատմամբ ինչու հնարավոր չէ նման բան անել:
Ի՞նչ հայ մարդ է պետք այսօրվա մեր իրականությանը: Անհրաժեշտ որակների ձևավորումը կրթության խնդիր է, բայց, ցավոք, կրթության ոլորտում նման հարցադրում նույնիսկ չի արվում: Կրթական հայեցակարգ, ծրագիր մշակվում են կարծես թե ձեռի հետ, ոչ հավուր պատշաճի, և այդ ամենը օր օրի անում ենք, բայց ընդհանուր նպատակը, այն իդեալը, որին ձգտում ենք, ասենք, տասը տարի հետո, չկա: Դասագրքեր գրեցինք, հիմա նորից սկսել ենք վերափոխել, ծրագրերը վերափոխում ենք: Բայց էլի վերափոխում ենք` առանց որևէ տեսլականի: Դրա կողքին նոր սերնդին շատ վատ դաստիարակություն է տալիս հեռուստատեսությունը: Այս հարցը ազգային անվտանգության մակարդակի է հասել, և զարմանալի է, որ պետականորեն որևէ միջամտություն չի արվում և ամեն ինչ թողնվել է այդ եթերների տերերի ճաշակին:
Հովիկ Մուսայելյան- Մենք Հայկի հետ միասին հանրային խորհրդի շրջանակներում բավական պայքարեցինք այս հարցի շուրջ, բոլոր հեռուստաընկերություններին խարտիա ստորագրել տվեցինք, որը չստորագրեց միայն Արմենիա-ն: Բայց, գիտեք, հոգնում ես անընդհատ նույն խնդրի շուրջ խոսելուց: Թեպետ այդ օրերին որոշակի արդյունք ունեցանք, սակայն կառավարությանը դիմելու հերթն է եկել: Պետականորեն որոշում կայացնելու և այդ վտանգավոր և ապազգային սյուժեները, լեզուն հեռացնելու եթերից:
Հայկ Դեմոյան-Մեր բոլորի թողտվությամբ մի քանի զավզակներ գրավել են եթերը, և մենք պարտադրված ենք ամեն օր նրանց լսելու, իսկ երեխաներն էլ նրանց ընդօրինակման հերոսներ ընտրելու: Ունենալով հիանալի մշակույթ` տեսեք, թե ինչի են մեզ արժանացնում բոլոր հեռուստաեթերները:
Սուրեն Գրիգոր -Գլոբալացում, ազգային առանձնահատկություն, մարդ հարաբերությունները չեն նշանակում, թե դու դռներդ բաց պիտի պահես ցանկացած աղբը ներս մտցնելու համար: Գլոբալացումը, իմ պատկերացմամբ, լավագույն հնարավորությունն է ու այն բացված պատուհանը, որտեղից դու քո ինքնության լավագույն հատկանիշները կարող ես ներկայացնել աշխարհին: Բացված են տեխնոլոգիական հնարավորությունները, և դու քո տեսակի լավագույն հատկանիշներով կարող ես դուրս գալ մեշ աշխարհ և մշակութային ազդեցության գոտիներդ հզորացնես: Դրան սովորաբար հաջորդում են տնտեսական և մյուս ազդեցությունները: ես ուզում եմ նշել նաև, որ այդ բոլորը ուրիշ ժողովուրդների մեջ կա և հրաշալի իրագործվում է: Օրինակ, Ինդոնեզիան, Հնդկաստանը իրենց ազգային արժեքները, լեգենդները, ծեսերը ավելի խորացնելու, ամրացնելու, ավելի ազգայնացնելու բավական հաջող ճանապարհով են գնում: Հնդկաստանում շատ տեղերում արդեն սկսել են վերականգնել սանսկրիտը` որպես մշակութային հարստություն և լեզվական անվտանգության ապահովման միջոց: Գտնում են, որ սանսկրիտը կարող է կարևոր գործիք դառնալ մշակութային ինքնության պահպանման գործում: Այլ ժողովուրդների դեպքում ևս օրինակներ ունենք: Արթուրի հետ շատ ենք քննարկել հունգարական օրինակը, որտեղ 100 տարվա ծրագիր են պատրաստել, մի երաժիշտ մշակել է երաժշտության դերը որպես ազգային կերպարի ձևավորման գործիք, պարը նույնպես, նկարչությունը և գաղափարական ու զգացական հագեցվածությունը նույնպես գործիք են դառնում այդպիսի անձ ձևավորելու խնդրում: Բոլոր ազգերն էլ մշակույթի վրա են հենվում իրենց ազգային ինքնության պահպանման հարցում: Իմ պատկերացրած պետական կառուցվածքում անհրաժեշտաբար պետք է վերականգնվի մեզ համար շատ կարևոր պատմական կերպարի` Հայոց Թագուհու ինստիտուտը, և նրա վրա դրվի մշակութային ինքնության պահպանման պատասխանատվությունը ամբողջ Հայաստանում և սփյուռքում: Սա հայոց մեջ վերպետական համակարգ պիտի լինի` Թագուհին Հայոց, Հայոց Մայր հասկացությունը, ով պետք է որ իր զավակների, թոռների մեջ մաքուր ազգայինը ներարկելու առաքելությունը կրողը լինի:
Կարեն Աղամյան- Մշակութային ոլորտի կարևոր բաղադրիչներից մեկը կերպարվեստն է: Ուզում եմ շատ կոնկրետ օրինակով ցույց տալ, թե ինչպես են փորձում խեղաթոյւրել հասարակական կարծիքը: Վերջերս կասկադի տարածքում տեղադրել են արձաններ, որոնք եթե օբյեկտիվորեն նայենք, արվեստի տեսակետից պրիմիտիվ, անշնորհք բաներ են: Արվեստի հետ որևէ առնչություն չունեն, բայց մեր ժողովրդին մատուցվում են որպես իրական արվեստ: Երիտասարդին էլ ասում են` գիտես, այս կապիկը արժե 5 միլիոն դոլար: Ու սա դառնում է ուղեցույց: Սրանով սպանում են այն հիմքերը, որ մենք ունենք թեկուզ կերպարվեստի մեջ: Հիմա թե սա ինչպե՞ս է ստացվում, չգիտեմ: Ո՞վ է մեզ լսելու, չգիտեմ, գուցե լսի միայն այն թշնամի՞ն, որը հատուկ արել է այս բանը: Եվ հասկանա, որ մենք մտահոգ ենք: Բայց չէ որ մենք պետություն ենք վերջիվերջո, ուր է այն կառույցը, որը պետք է մեզ պաշտպանի նման ոտնձգություններից, որոնք քանդում են մեր հիմքերը: Սա ընդամենը կերպարվեստի մի փոքր հատված է, բայց եթե հիմա սկսեմ խոսել հեռուստատեսությունից, թե ինչ ավերածություններ է անում այդ եթեր կոչվածը: Ճիշտն ասած` հոգնել ենք խոսելուց: Լսել չեն ուզում, փող են աշխատում: Մի բանի հետ համաձայն չեմ, որ ասում ենք, թե հայ ազգը չի կարողանում պետականություն ունենալ, պետական մտածելակերպ չունի: Բացարձակապես համաձայն չեմ: Ինչու: Ես ծնվել եմ 40-ականներին և կրթվել եմ որպես պետականամետ անձ: Իմ սերնդակիցներն էին, որ 80-ականներին ցույց տվեցին, որ մեր ազգը շատ լավ էլ հասկանում է, թե ինչ է նշանակում պետական մտածողությունը: Կար հայրենասեր հայ մարդ կրթելու ու դաստիարակելու մոդելը: Պատերազմի մասնակիցները սովետական գրականությամբ, ռադիոյով, դպրոցում, թատրոնում դաստիարակություն և կրթություն ստացած հայեր էին: Այսինքն` այդ մոդելը կար, ինչը մենք փչացրինք, ու նստել, մտածում ենք, թե ինչ անենք, բարեգործությունից ենք խոսում: Շատ թույլ հանգամանքներ են և բարեգործություն կոչվածը, և այսպիսի խոսակցությունները: Ես չեմ տեսնում ամենակարևորը` պետական այն բռունցքը, հիմքը, որը մեզ նորից կվերադարձնի թեկուզ իմ սերնդակիցների ժամանակաշրջանին:
-Բայց բռունցքի կարիք զգում եք…
-Եթե բռունցքը չկա, ժամանակ ենք կորցնում: Նման կարևոր բաները կամաց-կամաց չեն ստացվում, ինքնահոսի մատնվելով` ճիշտ ընթացքից շեղվում են: Վտանգավոր վիճակ է ստեղծվել: Մարդ կրթելու, լավ կերպար ստանալու մասին խոսելիս ես տագնապ ունեմ, որ շատ շուտով կգա այն ժամանակը, որ այդ գործը իրականացնելու ունակ գենոֆոնդն այլևս չի լինի: Ո՞ւմ կրթելու և դաստիարակելու մասին պիտի խոսենք: Տեսեք, թե քանակապես ինչ է կատարվում: Բոլորս էլ կարող ենք հիշել, թե միայն այս տարի քանի անգամ ենք թաղման գնացել: Բայց երեխայի ծնունդ շնորհավորելու առիթները գնալով նվազում են: Դիսոնանս է առաջացել: Ինչի մասին ենք խոսում, եթե չենք ունենալու այն մարդը, ում մասին ուզում ենք մտածել: Սա արդեն դարձյալ ուրիշ խնդիր է` արտահոսքը: Չինաստանը թող ունենա այդ արտահոսքը, նա դրանով աշխարհով մեկ տարածվում է: Ուր է այն անհրաժեշտ քանակությունը, որից եթե պակասի, երկիրը վտանգավոր սահմանագծի վրա է հայտնվում: Ինչո՞ւ ենք ուրախանում, որ սփյուռք ունենք: Սփյուռքը ձուլվելու, անհետանալու է, Հայաստանում է հայի ապագան: Ուրախանում ենք, որ Ռուսաստանում եկեղեցի են կառուցում, հետո՞ ինչ, Հնդկաստանում էլ եկեղեցիներ էինք կառուցել, հետո ինչ: Դա մեզ ինչ: Դա որպես տուրիստական խայծ մնաց այն երկրի համար, որտեղ կառուցել էին իբր հայկական ազգային դիմագիծը պահպանելու միջոց: Ես այսօր լուծելի մի քանի խնդիրների վրա եմ սևեռում մեր ուշադրությունը: Ամենակարևորը` քանակը: Խթանում ծնելիության բարձրացմանը: Պետականորեն: Կամ` ներգրավելով նաև սփյուռքը: Սփյուռքը պիտի հասկանա, որ եթե կորցնում է այս հայրենիքը, նա այլևս սփյուռքահայ չէ: Գոնե այդքանով նա պիտի հասկանա իր դերակատարությունը Հայաստան երկրի համար: Ծնելիության զորակոչ է պետք հայտարարել հայության համար: Մեր հարևան երկրները բազմակնություն ունեն: Ես չեմ ցանկանում դա քարոզել, դա բարդ խնդիր է, թող կանայք ասեն: Թեպետ` այնքան հեշտ է փոխել հանրային կարծիքը, եթե անհրաժեշտություն է առաջանում: Մի մասնագետ ինձ ասաց, որ Հայաստանում այսօր կա շուրջ 50 հազար կին 30-40 տարեկան,որոնք չեն ամուսնացել, այսինքն` սերունդ չեն տալու: Այսինքն` նվազագույնը 50 հազար երեխա չի ծնվել, իսկ դա 25.հազարանոց բանակ է: Սա լրջագույն պետական կարևորության խնդիր է, մենք կորցնում ենք և կորցնելու ենք մեր ներուժը, մենք մարդ չենք ունենալու, ում կրթելու և դաստիարակելու ենք:

Հովիկ Մուսայելյան -Մենք եկանք հասանք մի թեմայի, որը առավել կարևոր դարձրեց հարցադրումը, որովհետև մշակույթը առանց մարդկային անհատի արդեն մշակույթ չէ: Հետաքրքիր զարգացում ունեցավ մեր զրույցը: Եթե մենք այսօր վերարտադրության խնդիր ունենք, որը այժմ չենք լուծում, վաղը մշակութային կամ որևէ այլ լուրջ միջոցառում չի կարող դրա տեղը հանել: Ղարաբաղում Լևոն Հայրապետյանը մեծ ակցիա նախաձեռնեց, ընտանիքներ ստեղծելու, հարսանիքներ անելու և ծնված երեխաների համար երիտասարդ ընտանիքներին ֆինանսական աջակցություն ցուցաբերելու առումով: Բարեգործությունից ենք խոսում, հիմա սա բարեգործություն անվանե՞նք: Եթե Լևոն Հայրապետյանը մեծահարուստ լինելով հանդերձ` ի սկզբանե մտածել է, թե ինչ կոնկրետ գործով օգնի Արցախին, ինչու պետական լուրջ ծրագրով հնարավոր չէ անել նույնը ողջ Հայաստանի համար: Նրան գաղափարը հուշել են, թե ինքն է եկել այդ եզրահանգմանը, համենայնդեպս, չափազանց կարևոր խնդիր է իրականացրել հենց միայն ինքը` մեկ հայ մարդը: Եթե 50 հազար չամուսնացած կանայք ունենք, թերևս պետք է դրվի նրանց մանկածնության պատասխանատվության հարցը: Մեզ նան երկրի համար շատ մեծ շռայլություն է այս խնդրի հանդեպ անտարբեր մնալը: Չենք կարող արհեստական բեղմնավորման, թե մեկ այլ ճանապարհով խնդիրը լուծելու շարժում հայտարարել: Բայց որ պետք է զորականչ հնչեցնել, անկասկած է: Բայց մենք բավականաչափ մեծահարուստներ ունենք, որոնք բավարարվում են այս կամ դպրոցին մեկ կամ մի քանի կոմպյուտերներ նվիրելով: Արտերկրում մեծահարուստները սովորույթ չունեն իրենց անունը հրապարակել որևէ հանրային նախաձեռնության առիթով: Շատ տարիներ հետո ինչ-որ ձևով երևում է նրա անունը: Օրինակ, Միացյալ Նահանգներում մեկը 200 մլն դոլար էր նվիրել ստադիոն կառուցելու համար և խստիվ պատվիրել էր իր անունը չհրապարակել: Քրքորյանը անընդհատ ասում էր` իմ անունը մի տվեք, իմ արածը մի բան չի: Բանը հասավ նրան, որ առանց այդ մարդու համաձայնության մեկը նրա անունով համալսարան էր բացել: Համաձայն եմ, պետք է ձևավորել մի մթնոլորտ, որ բարեգործությունը չթմբկահարվի: Բայց երբ մեծահարուստը ազգանվեր գործ է անում, կարողանանք հարգել նրան: Անցնող տարի Լիսաբոնում էի և հպարտության մեծ զգացում էի տածում Գյուլբենկյանի արձանի մոտ, երբ տեսնում էի, թե պորտուգալացիները ինչ մեծ ակնածանքով են այդ մարդու հանդեպ լցված: Արձանը հենց Լիսաբոնի կենտրոնում է, թանգարանի կողքին: Տուրիստական ուղեցույցում այդ թանգարանը 2-րդը, թե 3-րդն է: Մենք մեծահարուստի գնահատականի մշակույթը չունենք: Գործարարների միությունը Մանթաշյանցի մասին գրքի շնորհանդեսն էր կազմակերպել, ոչ մի հեռուստաընկերություն ժամանակ չէր տրամադրել գալ և այդ մարդու մասին սյուժե պատրաստել ու հանրությանը ներկայացնել: Այսօրվա մեծահարուստների վերաբերյալ էլ թերահավատություն կա, մարդիկ չեն հավատում, թե նրանք կարող են առանց շահի որևէ հանրային կարևորության գործի մասնակից լինել: Որովհետև չունենք բարեգործության մասին օրենք, մարդիկ չեն կարողանում թացը չորից զանազանել` ով է բարեգործ, ով է մեցենատ, ով է բարերար: Չկա տարբերակումը: Հիմա թե նման շարժում սկսվի` ծնելիության զորակոչ: Չեմ հավատում, թե երկրի ղեկավարները մտահոգ չեն այդ խնդրով: Նախաձեռնությունը գուցե պետք է ներքևից գա: Զարմանալի է, որ Լևոն Հայրապետյանի օրինակը վարակիչ չի եղել մյուս մեծահարուստների համար:
Սարգիս .Գալոյան-Բայց քիչ են ծնվում նաև հարուստ երկրներում:
Արթուր Շահնազարյան-Հարուստ երկրների մարդիկ ուզում են կյանքը վայելել: Շատ երեխաները խնդիրներ են առաջացնում կարիերայի առումով: Այսօր կանայք շատ են կարևորում իրենց կարիերան, այդ պատճառով անգամ մեկ երեխա չեն ունենում, ինչը Եվրոպայի բնիկ ժողովուրդների համար մեծ խնդիրներ է առաջացրել:
Հովիկ Մուսայելյան -Այս սենյակում մենք նախագահի մրցանակի հավակնորդների հետ զրույցներն ենք անցկացնում: Աղջիկները ֆենոմենալ հաջողություններ ունեն: Աղջիկների կարծիքով տղաների ամենամեծ թերությունը պարծենկոտությունն է: Մեզ հյուր էր եկել Սմբատ Լպուտյանը, աղջիկների մասին մեր կարծիքը լսելով` նա զարմացավ և ասաց, որ շախմատում աղջիկների հաջողությունը շատ ավելի քիչ է: Ինչքան ուզում ես նրանց հետ պարապիր, որոշ նշաձողից այն կողմ չի անցնում նրանց ձեռքբերումը: Շրջում էինք ձեռնարկությունում, պատահականորեն մոտեցանք աղջիկների մի խմբի և հարցրեցինք, թե ինչը չեն հավանում տղաների մոտ, պատասխանեցին` պարծենկոտությունը: Հաջողություն ունեցող աղջիկները առաջ են անցնում տղաներից և դժվարանում են կյանքի ընկեր գտնելու հարցում: Եթե մայրիշխանությունը պիտի փրկի մեզ, երկու ձեռքով կողմ եմ: Նույն Սյունիքում, Ղարաբաղում կանանց դերը շատ մեծ է: Բայց տղաների և աղջիկների միջև այսքան տարբերություն չպիտի լինի: Եթե արդեն կանայք են որոշողը, թե քանի երեխա ունենան, տղամարդիկ ոչինչ չեն կարողանա անել: Չենք կարող աղջիկների կարիերայի վրա ճնշում գործադրել, երբ նրանք այդպես նպատակասլաց աշխատում են իրենց վրա: Բայց նաև մանկածնության խնդիրը կա լրջորեն դրված, բանակ ձևավորող և հասարակություն կառուցող քաղաքացիներ են պետք երկրին, երկիրը լուրջ մարտահրավերների առաջ է կանգնել, բայց զարգացած աղջիկները չեն կարող փոխարինել տղաներին: Տղաները իրենց վրա չեն աշխատում, անգամ փողոցում է երևում որքան անդեմ են նրանք, մռայլ, մինչդեռ ժամանակին լրիվ հակառակն էր:
Սվետլանա Հակոբյան -Մեր անձնական օրինակը ցույց տվեց, որ ծնունդը խթանելու համար պետք է հոգ տանել: Մեր ընտանիքը Ծաղկունք գյուղում, որը իմ երեխաների ծննդավայրն է, ամեն նորածին երեխայի համար մեկ տարով 30.000 դրամ գումար է տալիս ընտանիքներին: Արդյունքն այն եղավ, որ ծնելիությունը կրկնակի ավելացավ:
Հովիկ Մուսայելյան -Փաստորեն, հնարավոր է մոբիլիզացնել ունևոր մարդկանց հնարավորությունները, կարողանալ գումարները ճիշտ տեղում և ազգային խնդիրներին նպատակաուղղված ծախսել: Սոցիալական բազում դժվարություններով մեր երկրում զարմանքով ես տեսնում, թե որքան գումարներ են աննպատակ ծախսվում: Անգամ պետական հաստատություններում այնպիսի շքեղ մեքենաներ են դրված անձնակազմի տրամադրության տակ, որը փոշիացում է նշանակում, եթե մենք եղած հնարավորությունները չենք նպատակաուղղում ճիշտ ուղղությամբ:
Սուրեն Գրիգոր -Իսլամ ժողովուրդների մեջ նման հարցերը շատ արագ ներդնում և իրականացնում են: Բայց հնում մեզանում բազմազավակությունը սովորական երևույթ է եղել: Առանց բազմակնության էլ ընտանիքներում 9, 15, 21 երեխա են ունեցել: Մեր ընտանիքում նույնպես շատ էինք: 4 ավագ քույրերս պահել, մեծացրել են իրենցից հետո ծնված չորս եղբայրներին: Երեխաների նկատմամբ կար մեծ պաշտամունք: Հարցնում էին` այդքան երեխա ոնց եք պահելու: Պապս զարմանում էր` ասում էր` երեխեքն են մեզ պահում: 80-ն անց էր, գնում էր այն տունը, որտեղ շատ երեխա կար, նրանց միջավայրում իրեն երիտասարդ էր զգում:

Հայկ Դեմոյան- Սովետական Միության ժամանակ հերոսուհի մայր հասկացողություն կար: Մեր երկրում հիմա կա՞ նման մրցանակ: Պետության կողմից բազմազավակ մորը խրախուսող այս մրցանակը կա՞: Դա արվեց Հայրենական մեծ պատերազմից հետո` հենց ծնելիությունը խրախուսելու նպատակով: Հիմա դառնանք մշակութային ինքնությանը: Մենք հիմա ականատես ենք լինում մի պրոցեսի, որը բավական վտանգավոր եմ համարում, և ինքս այն անվանում եմ ինքնության տրոհման պրոցես: Դա տեղի է ունենում ինքնին, շատ դեպքերում ակամա մասնակից ենք դառնում նաև մենք, ինչպես նաև դա ուղղորդված կերպով իրականացվում է դրսից: Ինչ է ենթադրում դա. ազգային, մշակութային ինքնության գունազարդում, որի վրա է ազգը հենվում որպես մշակույթ: Ստեղծում են բաժանարար գծեր, այդ գործին նաև մասնակից ենք դառնում մենք` կուսակցություների, առանձին անհատ-առաջնորդների, հասարակական կազմակերպությունների միջոցով: Չկա միավորիչ ինքնությունը: Միայն կան այդ ինքնությունը բաղդատող, տրոհող գործունեություն: Նույնիսկ ցեղասպանության հիշողությունը, որը պիտի դառնար թերևս միակ միավորիչը, թեկուզ ինչ-որ առանցքի շուրջ համախմբելով ժողովրդին, ահա, նույնիսկ ցեղասպանության վերապրումի մեջ դրվում են բաժանարար գծեր`օրինակ, սփյուռքում ասում են` մենք ենք ցեղասպանության զոհը, դուք ի՞նչ իրավունքով եք փաստաթուղթ ստորագրում: Ի՞նչ քաղաքականություն ենք մենք իրականացնում, եթե, իհարկե, իրականացնում ենք: Որպես այդպիսին` ոչ մի քաղաքականություն էլ չկա: Առաջին հերթին պետք է այդ հայեցակարգը նպատակաուղղված լիներ արժեհամակարգի հստակեցմանը, որը պետք է կրթական համակարգում արվեր: Ձևական, որևէ արդյունքի չբերող նախաձեռնություններ են իրականացվում, օրինակ, ՙՄեկ ազգ, մեկ մշակույթ՚: Այս նշանաբանը ինքնին ոչ միայն հակագիտական է, այլև որևէ քննություն չի բռնում, այնքան անհեէթեթ է: Ուզում ենք մեկ զսպաշապիկի տակ հավաքել, արհեստականորեն մտցնել մշակութային բազմազանությունը: Ահա ևս մեկ բաժանարար գործ, փոխանակ միավորիչ լինելու: Կապված մշակութային պատերազմի հետ: Ցանկացած տեղեկատվական պատերազմ, որ վարում են մեր դեմ, մշակութային պատերազմ է: Պատահական չէ, որ այսօր սլաքներն ուղղել են Էջմիածնի դեմ և այժմ էլ այն են համարում ադրբեջանական, կամ, որ ցանկացած եկեղեցու հանդեպ ով ասես կարող է ոտնձգություն անել: Իրենք էլ գիտեն, որ հիմարություն են ասում, բայց կարևորը գրել, տպելն է: Վրացիների հետ կապված մշակութային հակադրություն: Նրանք ձգտում են բոլոր առումներով վեր դասել վրացական մշակույթը, վրացական ինքնությունը, իսկ մենք ամեն անգամ վրացի տեսնելուց ասում ենք, որ վրաց տառերը Մաշտոցն է ստեղծել: Հարևան կամ ոչ հարևան ազգերի հետ շփվելիս կարծես թե միտումնավոր ազգային լուրջ արժեքները ծիծաղի, հեգնանքի աստիճանի արժեզրկելու միտումն ունենք: ՙՏաշիր՚ համերգը դասական օրինակ է, որը ցույց է տալիս, թե ինչ արժեքների դավանանք է քարոզվում նաև մեզ համար ու ինչպիսի արժեքներ կրող ենք մեզ ներկայացնում դրսի համար: Իսկ ՙԵվրատեսիլը՚ ես անվանում եմ ազգը ապրեցնել ՙԵվրատեսիլ՚-ով: Այսինքն` մեկը վերջանում է, ապրում ենք մյուսի ռեժիմով, այդպես մեզ ապրեցնում են, այդպես է գծվում դրսում: Ես առաջին անգամ Կալիֆորնիա էի գնացել: Վստահաբար կարող եմ ասել` կա ՙԱրշակավան՚ զուգահեռ գաղափարի նախագիծը`իր արժեքային համակարգով, մամուլով, հեռուստաալիքով, անգամ իր գովազդային մշակույթով: Հայ աղջիկը իր զարդերը տվեց, որպեսզի 13 թվականին ֆիդայիններին բանտից ազատի: Մի ինչ-որ լիզինգային ընկերության գովազդ էր` ահա այդ աղջկա օրինակին հետևելով` ձեր փողերը տվեք, որպեսզի այդ աղջիկը ձեզ ազատի հարկերից: Իրական Հայաստանին օպոզիցիոն կենտրոն է ստեղծվում Կալիֆորնիայում և հոսքը, արտագաղթը դեպի այդ ուղղության է: Ես կասեի` հանցագործ մշակույթ է ստեղծվում այնտեղ, ազգային դիմագիծը ոչնչացնող քվազի մշակույթ, որը բերում և այստեղ նույնպես պարտադրում են: Հազարավորները խելագարվում են, ստադիոնում համերգներ են տալիս, ջահելությունն էլ գնում է տռճիկ է տալիս` չգիտես ինչ մշակույթի ազդեցության տակ տրանսի մեջ ընկնելով: Գնում է քաղքենիացման, դիմազրկման, էլիտար մշակույթի թիրախավորված ձևով ոչնչացման ծրագրավորված քաղաքականություն: Հեռուստատեսությունը նույնպես մասնակցում է այդ գործին: Հիմա մեկ կարևոր հանգամանքի շուրջ նույնպես ցանկանում եմ խոսել: Կամա, թե ակամա` մեզ մասնակից ենք դարձնում դրան: Ինչ ենք լսում, օրինակ, մշակույթի նախարարության մասին: Լսում ենք, որ մշակույթի նախարարության այս կամ այն ստորաբաժանումում վերահսկիչի ստուգումների արդյունքում ինչ-որ վատ բացահայտումներ են եղել: Դա ևս մեր մշակույթի դեմ ուղղված ոտնձգություն է, քանի որ խարխլում է այդ ոլորտը համակարգող պետական կառույցի հանդեպ հարգանքն ու վստահությունը: Սփյուռքում կատաստրոֆիկ է իրավիճակը: Խոսել հայապահպանության, մշակույթին վերաբերող բարձր գաղափարներից, հնարավոր չէ: Կրթական համալիրներում հնացած արժեհամակարգ, հնացած պատկերագրություն, շատ անգամ նույնիսկ վտանգավոր լեզվամտածողություն: Չկա ազգային արդիականացման մոտեցում: Մենք այսօր կռիվ ենք տալիս կրթական համակարգը առավել բարձր մակարդակի վրա դնելու համար, շատ լավ, բայց ո՞ւմ համար ենք դա անում: 20 տարի է Հայաստանից ուղղակի պոմպի պես տանում են մեր քաղաքացուն: Ստեղծում են պայմաններ, որ նա երբեք հետդարձի մասին չմտածի: Մենք դառնում ենք դոնոր ազգ: 4-հազարամյա պետականության, 1700-ամյա քրիստոնեական մշակույթի տեր երկիր ենք, բայց չունենք մշակված ռազմավարություն ժամանակակից մարտահրավերներին դիմանալու համար: Մշակութային տարբեր իրադարձությունների վրա էլ մեծ փառի նման նստում են ստադիոններում անցկացվող միջոցառումները: Չունենք մերօրյա բանաստեղծը, գրողը, ֆիլմ նկարողը, ֆիլմը դեռ չնկարած` արդեն Կաննի գորգն է պատկերացվում: Համատարած ճգնաժամային երևույթ է, որպես մշակութաբանություն և ազգագրություն ուսումնասիրած մարդ` կասեմ, որ հետադարձ շարժում էլ չենք ունենալու, որովհետև այսօր մենք հաշտվում ենք ամենի ինչի հետ, հաշտվել ենք, որ գենդերային և սոցիալական դերերը խեղվել են, հաշտվել ենք, որ հայ աղջիկները պիտի գնան Թուրքիա և հազար ներողություն, որ գեյերը գիշերը պետք է կանգնեն փողոցներում և նրանց կողքին որպես պահապան` ոստիկան պիտի կանգնի, այսինքն` խրախուսվում է այդ այլանդակությունը և նրանք հանգիստ ու հաղթական քաղաքի կենտրոնում քայլում են: Մեզ պարտադրվում է հաշտվողականություն, քիչ-քիչ, դեգրադացիայի հաջորդական փուլերով` առաջ ենք գնում: Կարճ ժամանակ անց մեզ այլև չեն փրկի ոչ Մատենադարանը, ոչ մշակութային ժառանգությունները, ամենը կդառնա ֆիկցիա:
Սարգիս Գալոյան-Այսինքն, այսպիսի տխուր հեռանկար ունի՞ մեր երկիրը:
Հայկ Դեմոյան-Ոչ թե հեռանկար, այլ` ներկա:
Սվետլանա Հակոբյան -Հայ մարդու առաքելությունը որն է: Պետք է ճշտենք, թե մենք ազգովի ի՞նչ ենք ուզում: Աշխարհի քաղաքակրթություններին ձուլվենք, գնա՞նք, թե մեզ վրա շարունակենք կրել մեր առաքելությունը: Շատերը կան, որ միայն լավ ապրելակերպ են ուզում: Ես կարծում եմ` կոշտ ու պահանջկոտ ձեռքի և մոր սիրող սրտի կարիք կա այս երկրում: Ստեղծագործական միությունները, հասարակությունը պիտի պահանջկոտ լինի, թույլ չտա նման ձևախեղումները արմատավորվեն երկրում: Կադրերի ընտրության հարցում ևս պիտի ակտիվ դիրքորոշում ցուցաբերել, որպեսզի կարևորագույն պաշտոններում իսկապես պայքարող և ճիշտ մարդիկ նշանակվեն:
Հայկ Դեմոյան-Մեզ մոտ այժմ տիրապետում է գողական մշակույթը:
Արթուր Շահնազարյան- Ես կարող եմ վկայել, որ մշակույթը մաքրելու համար շատ բան է արվում: Այն խնդիրները, որ քննարկում ենք, շատ անգամ մեզանից էլ է, ոչ թե դրսից: Եվրոպացին բոլոր ազգերից իրենց մաքուրն են ուզում, այդ մենք ենք նրան ուրիշ բան տանում ցույց տալիս: Կոմիտասն ասում էր` դու քո տան մեջ երգիր այն, ինչ քոնն է, օտարը ականջ ունի, կլսի: Եթե դու քո տան մեջ պահում ու հարգանքով ես վերաբերում քո մշակույթի նկատմամբ, օտարը կտեսնի և կգնահատի այն: Եթե ժողովուրդը իր երկրում հարգում է իր ազգային մշակույթը, անգամ տարազ է հագնում, օրինակ` ճապոնացիները, օտարները ավելի շատ են հարգում տվյալ ազգին:
Ես վերջերս մի հարցազրույցում ասացի, որ Թուրքիայից են ֆինանսավորվում հեռուստաընկերությունները, որոնք անպարկեշտություններ են ցուցադրում և գովազդում: Ասացի, եթե Թուրքիան նստեր և մտածեր, թե Հայաստանի դեմ ինչ դիվերսիաներ կարելի է կիրառել, այն, ինչ մեր իսկ ձեռքով արվում է, իրենց բավական կլիներ: Բայց մյուս կողմից ես այն կարծիքին եմ, որ մենք ունենք հրաշալի ժողովուրդ և այն ժարգոնը, որ ներկայացնում է հեռուստատեսությունը, չի արտացոլում մեր իրականությունը: Մեր ժողովուրդն այլևս այդ ժարգոնով չի խոսում, ոչ գյուղերում, ոչ քաղաքներում: Մեր ժողովուրդը չի սիրում այն երաժշտությունը, որը ներկայացնում է հեռուստատեսությունը: Արմենչիկի տոմսերը անվճար են բաժանվել:

Հովիկ Մուսայելյան -Այնքան կցանկանայի, որ այդպես լիներ: Մի անգամ եմ եղել Փարվանա ռեստորանում, 1500 տեղանոց է, տեղ չկար, ռաբիզ երաժշտություն է հնչում: Եթե մի քանի այդպիսի ռեստորաններում նման պահանջարկ կա, արդեն մեծ թիվ է: Այստեղից և տարբեր տեղերից Ամերիկա գնացած հայերի խումբ է գոյացել, իրենք էլ ֆինանսավորում ու տարածում են ձևավորված այս ճաշակը:
Արթուր Շահնազարյան -Սպիտակցի Հայկոյին Թուրքիայում լավ վճարել են, գովել, թե ինչ լավ երգում է իրենց կլկլոցները, շատ լավ գումարի դիմաց առաջարկել են շարունակել պրոպագանդել իրենց երաժշտությունը: Ես կարծում եմ, որ մեղքը մեր մեջ է, որովհետև եթե ես վատ կամուրջ եմ սարքում և վրայով անցնելիս այն փլվում է, ուրեմն ես եմ մեղավոր: Միշտ էլ եղել է մշակութային ագրեսիան, գողությունը, թուրքը ինձ համար բնության աղետ է, գազան, ես նրան մարդու տեղ չեմ դնում, որպեսզի մեղադրեմ: Դրսից էլ է արվում, ներսից էլ, չգիտակցված: Մի անգամ Արմենիա հեռուստատեսությամբ Աբովյանին ձեռք առան, հետո` Մաշտոցին, հետո Թումանյանի տուն թանգարանում Թումանյանին և Թամանյանին ձեռք առան: Բանը հասավ նրան, որ մի անգամ այդ նույն ալիքով Վարդան Մամիկոնյանին ներկայացրին որպես միասեռական: Մենք փաստաթուղթ ունենք մեր ձեռքին, որտեղ հեռուստատեսության ղեկավարությունը զեկուցում է Ամերիկային, որը պահանջել է ժարգոնը շատացնել, հանցագործությունները ցույց տալ: Պատվեր են կատարում, ինչը ազգային անվտանգության խնդիր է դարձել:
Բայց ժողովուրդը հոգնել է այդ ամենից: Տաքսու վարորդից սկսած` բոլորը դժգոհում են, զայրանում: Ժողովուրդը ունի ներքին ձայն: Եթե թշնամին միլիոններ տա և փորձի ազգին տալ ոչ իրենը, այլսեռվածը, ստիպված է լինելու շատ գումար ծախսելու: Բայց եթե դու ժողովրդին ուզում ես տալ այն, ինչ իրենն է, քիչ գումարի կարիք ունես, որովհետև արթնանում է նրա ներքին ձայնը, դա իր արյունն է: Մենք 150 երեխա տարանք Ծաղկաձոր Կոմիտաս երգել սովորեցնելու: Այդ երեխեքը մի ժամում հինգ երգ երգեցին: Ես ու Ռոբերտ Ամիրխանյանը հուզված կանգնել ենք, երեխեքը սուսուփուս, պաշտամունքով երգեցին: Մենք ասացինք` երեխեք ջան, դա ձեր արյան մեջ է նստած, մենք ընդամենը ձեզ հիշեցրինք:Այնքան լավ են ընդունում երեխեքը: Այսինքն, դա այնքան էլ բարդ չէ: Պետությունն էր փողը տվել, էլի պիտի անի, աջակցի նման ձեռնարկներին: Առաջին նախագահի ժամանակ ես հարց էի բարձրացրել, որ դպրոցում դաստիարակություն առարկա լինի: Չանցավ: Մենք առաջին հերթին երեխային որպես մարդ պիտի դաստիարակենք, ինչ կարելի է, ինչ չի կարելի-ն պիտի սովորեցնենք: Կոմիտասն ասում էր` այս ժողովուրդը քարոզ չի հասկանում: Մեկ հասկացված անկեղծ ձայնը հազար ճառ արժի: Եթե մտածում ես, թե որն է ամենամեծ զենքը, ինքնության մեջ հազար ու մի արժեք կա` ինչպե՞ս փոխանցես այն ժողովրդին: Ամենապարզ երգի մեջ այս ամենը կա: Օրինակ, Կոմիտասի ՙՍոնա յար՚ երգի մեջ Մաշտոցն էլ, Արգիշտին էլ, ամենը կա: Ինչպե՞ս: Ձայնային ալիքի մեջ: Կոմիտասն ասում էր` այդ ալիքի մեջ ժողովրդին վերաբերող ամբողջ ինֆորմացիան կա:Ժողովրդի լեզուն ծեսի լեզուն է, երգի լեզուն է, դա նրա ենթագիատկցության մեջ նստած հարստությունն է:
Ժողովրդի լեզուն բացատրության լեզուն չի, երգի, պարի լեզվով դու կարող ես գաղափարախոսություն տալ, բավական է այդ ձայնային ալիքը տաս իրեն` լրիվ փոխվելու է ներսը: Ենթագիտակցությանն է հասնելու: Նույն չափով դա նաև վտանգավոր է, որովհետև այն, ինչ հիմա տեսնում ենք և ունենք, նույնպես ձայնային ալիքի միջոցով է արվել: Ամբողջ Ամերիկայում այդ այլանդակ աղմուկը փոխեց մարդկանց: Մի ամբողջ քաղաքակրթություն փոխեցին: Նեգրական երաժշտությունը մտավ էլեկտրոնային երաժշտության դաշտ և գրավեց ողջ աշխարհը: Հիմա մենք սկսել ենք Կոմիտասի երգերով դա անել: Հազարավոր CD- ներ պիտի բաժանենք դեղատներից: Արգիշտի թագավոր ես ասում, բայց նա կողքին չի, չի ընկալվում որպես ինքնություն, բայց երգը բջիջ է, միանգամից մտնում է մարդու ներսը: Սա գործող գործոն է: Եթե հինգ երգ ազգովի սովորում ենք, ենթագիտակցորեն միավորվում ենք: Երբ հրեաները մովսեսական տոները դրեցին, շատերն էին դեմ արտահայտվում: Այդ տոներին նրանք երեք ամիս չեն աշխատում: Բայց պարզվեց ավելի արդյունավետ եղավ տնտեսական զարգացումը, որովհետև ազգը վերագտավ իրեն և համախմբվեց իր ինքնության շուրջը: Դեռ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի ժամանակ ենք բարձրացրել ծեսերը վերականգնելու հարցը: Միայն ծեսերի լեզվով է հնարավոր համախմբել ժողովրդին: Եթե հեռուստատեսությամբ մի օր հայտարարեմ, ասենք, որ զատիկի ձվի վրա պարտադիր պետք է երեք սպիտակ կետ լինի, հաջորդ օրը բոլորը այդ մասին կխոսեն: Բայց ժողովրդի սրտի լեզվին ոչ ոք չմոտեցավ, միայն քարոզում են: Ժողովուրդ քո արմատները պիտի գտնես: Առանց Կոմիտաս մենք ուզում ենք պետություն կառուցե՞լ: Չի լինելու:
Հայկ Դեմոյան- Չե՞նք ծայրահեղացնում Կոմիտասի դերը:
Արթուր Շահնազարյան-Կոմիտաս ասելով նկատի ունենք հազարամյակների մշակույթը, որը կորցրել ենք: Երաժշտության մեջ ենք միայն պահպանել: Այս երգերը այնքան հին են, որ գալիս են այն պահից, երբ ժողովուրդը նոր ծնունդ է առել: Դա հայ ժողովուրդն է, նրա Արևմտյան և Արևելյան մշակույթն է, որը ներկայանում է Կոմիտասի անունով: Գերմանացիները 1800-ականներին նույն ինքնության խնդրի հարցի առաջ էին կանգնած, ելք էին որոնում ինչպես պահեն գերմանացի ազգի ազգային դիմագիծը, այն էլ այն գերմանացին, որ 1700-ականներին Բախ է ունեցել, ունեցել է դպրոցներ, որտեղ աշակերտը առավոտյան ժամը հինգին էր արթնանում և դպրոց գնում, այնքան բան ուներ սովորելու, ժամանակը չէր բավականացնում: Բայց 1800-ականներին հավաքվող ժողովներում նրանք նույնպես հանգեցին երաժշտությանը: Երաժշտության լեզվով մենք կարող ենք ազդել գերմանացի ազգի ենթագիտակցության վրա և նրա ինքնությունը վերականգնել:Ընդամենը լեզու է սա: Սա Նժդեհի ասած նույն քարոզն է, բայց հասկանալի է ժողովրդին: Սա կգործի: Ես չեմ հավատում, որ նախարարը մեզ կլսի և դաստիարակության դաս կմտցնի դպրոցական ծրագրերում: Մարդ դաստիարակելու, թագաժառանգ դաստիարակելու, աղջիկներ, տղաներ դաստիարակելու մշակույթը ունեցել ենք: Իսկ այս դեպքում, երգը ժողովրդին հասցնելու միջոցով դու նրան չես էլ հարցնում` դու ուզում ես, թե ոչ, դու նրանք էլեկտրական շոկի ես ենթարկում: Սասունցի Դավիթ էպոսն ինքը նույն բանն է, ես հավաքել և ձայնագրել եմ էպոսի երաժշտությունը, Մանսուրյանը լսում էր և ասում էր` սա ամենամեծ նվեն է ազգին: Երեք տարի է զբաղվել եմ դրանով: Բայց Կոմիտասն ասում էր` Ժողովուրդը գործողությունից դուրս բան չի հասկանում, Կոմիտասն ասում էր` չեք հասնելու ժողովրդին, ժողովուրդը էպոսը չի կարդացել, խաղացել են, պատմել, ասքերգել, փոքրիկ աշխարհագրական տարածքում` Վանում, Սասունում, Ալաշկերտում: Կոմիտասն ունի գրառումներ, որը Արարատյան բարբառով նույնպես պատմել են էպոսը: Բայց այս երգերը համահայկական են, էպոսը ևս կա դրա մեջ, հինգ երգը մեկնարկն է, բացում է հայ մարդու ենթագիտակցությունը, որից հետո մարդը կցանկանա էպոսն էլ կարդալ, Մուսասիրի տաճարի պատկերներն էլ կտեսնի:
Սվետլանա Հակոբյան -Երբ հայ երիտասարդը բացահայտի Կոմիտասին, իր առավելությունը կզգա, օտար լեզվով չի խոսի, օտարության չի ձգտի:
Հայկ Դեմոյան-Սյունիքում պարսիկներից երեխա են ունենում, այս հինգ երգը կփրկի՞ նրանց:

Արթուր Շահնազարյան -Այո, երբ այս հինգ երգով նա վերագտնի իր տեսակը, իր ինքնությունը: Թումանյանն է անգամ հարցնում` ի՞նչ է ուզում հայի հոգին: Ո՞րն է հայի տեսակը, կարող է երբ ազգը իր տեսակի կոդը վերականգնի, գուցե, ասենք, պարզվի, որ նա ուզում է գնալ Լուսին: Կոպիտ օրինակ եմ ասում: Մենք մեզ վրա ծանր բեռ ենք վերցնում` իբր` ամեն ինչ գիտենք ազգի մասին: Մենք գերխնդիր ունենք` ամեն ինչ անել, որ ազգը իր տեսակին նմանվի, դրանից հետո մեզանից լավերն էլ կգան ու հարցերը ավելի լուրջ կլուծեն: Որովհետ այդ պոտենցիալը կա: Այս ազգի երեխաների մեջ հանճարներ կան, որոնց մենք չենք ճանաչում: Եթե բացենք և նրա ենթագիտակցությանը տանք նրա ինքնությունը: Ամեն շաբաթ հանդիպումներ ենք ունենում երիտասարդների հետ: Կոնսերվատորիայում երկու օր առաջ երեսուն երիտասարդների հետ, դրանից առաջ Նարեկացի կենտրոնում, դուք պետք է տեսնեք այդ երեխաներին: Ասում եմ` ինչ լավն եք, հրաշք եք: Զորքը կանգնած է, թե երբ պիտի այդ ձայնագրությունները տանք, որ գնան աշխատեն, տարածեն: Սպասածից ավելին ենք տեսնում: Մենք ե՞րբ ենք այս ժողովրդին տվել ճիշտը, որ արդյունքը չենք ստացել: Ամերիկայում գնացել էի հայկական դպրոց, ուզում եմ Կոմիտաս երգեն, ասում են` արդեն հեռացած են, հոս ուրիշ վիճակ է: Հարցնում եմ` դուք տվել եք իրենք չեն երգե՞լ: Սա նրա ժառանգությունն է, մարդու պապը տուն է կտակել, դու նրան չես ասում այդ մասին, ասում ես` չի երգի: Այդ երեխեքը այնպես երգեցին, բոլորին զարմացրին: Ոչ մենք ենք տալիս, ոչ հեռուստատեսությունը: Ինձ հեռուստատեսությամբ շաբաթը 20 րոպե տան, ես հեղափոխություն կանեմ: Ասել եմ` տվեք ինձ այդ րոպեները: Մենք սովորեցնում ենք և ձայնագրում երեխեքի երգը: Մայրերից մեկն ասաց` կարծես թե սուրբ բան էր կատարում, փակվել էր սենյակում, երգն էր սովորում: Մենք նույնպես ճիշտ երգեցողությունը երեխաներից կսովորենք, երբ բացենք նրանց մեջ թաքնված կոդը: Կոնսերվատորիայում սովորելու տարիներին ես Ուջանի դպրոցի գեղմասվարն էի,աշխատել եմ մանկապարտեզում, Մխիթար Սեբաստացի դպրոցում, հատուկ տղաների համար նախատեսված Արատես դպրոցի ուսմասվարն եմ: Չի ստացվում: Միակ աշխատող տարբերակը սա է` պետք է գտնել պարզ կոդերը, իսկ պարզ երգերը դրա մի մասն է, որը կարելի է հեռախոսների մեջ գցել, տաքսու վարորդներին պարտադրել Կոմիտաս միացնել, օրորոցայիններ բաժանել ծննդատներին, որ միացնեն նորածինների համար: Միայն ՙԱկնա օորորը՚ մի տաս տարվա դպրոց է: Իմ փորձից ասեմ, որ եթե իշխանավորներին լավ բան են առաջարկում, նրանք ընդունում են: Երբ տարիներ առաջ կրթության նախարարությանն ասինք` ժողովրդական երգեր են պետք դպրոցների համար, անմիջապես նախաձեռնեցին և գիրքը տպեցին, մարզերից հրավիրեցին ուսուցիչներին, երգերը սովորեցրին: Լավ առաջարկը պատրաստի ներկայացնես, անպայման արդյունքի կհասնես: Այս ծրագրի մասին դեռևս պետությանը չենք ասել, բայց 150 երեխաներին Ծաղկաձոր տանելու և երգերը սովորեցնելու հովանավորը հանրապետության նախագահն էր: Հինգ երգով հասնենք պետությանը: Դեմ չենք, եթե նույնիսկ Ազգային Ժողովում ամեն նիստից առաջ Կոմիտաս երգեն :
Սուրեն Գրիգոր-Անհատական շնորհների վրա դրված անձի դաստիարակության հարցն է սա: Մենք դրա արդյունքը հիանալի տեսնում ենք Ծաղկունքի դպրոցի երեխաների օրինակով, որտեղ ես և Արթուրը դասավանդում ենք երգ և ազատ մտածողություն առարկաները: Հինգ պոետ ունեմ, պիեսներ գրողներ, գյուղական տնտեսության հետազոտողներ, լավ արհեստագործներ: Մենք, փաստորեն, լաբորատորիա ենք հիմնել և տեսնում ենք, թե որքան օժտված են երեխաները:
Այսօր մենք հիմնի բառերի խնդիրն ունենք, որպեսզի մենք նույնպես ազգովի ձեռքներս դնենք սրտներիս և երգենք: Սրտին չեն կպչում ոչ հիմնի բառերը, ոչ երաժշտությունը:
Սվետլանա Հակոբյան-Մենք հրեա ընկեր ունենք, ով ռուս էր ներկայանում: Մի տեղ էինք, մեկ էլ Հավանագիլա երգը հնչեց, ես տեսա, թե ինչպես նրա աչքերը կայծկլտացին: Իսկ մեր երգերը, ինչ հրաշք երգեր ունենք, որ չենք օգտագործում:
Հայկ Դեմոյան –Ո՞րն է մեր արտահանվող երգը…Ով սիրուն, սիրուն, մեկ էլ` Արա վայ, վայ:
Հովիկ Մուսայելյան / գրատախտակին նկարում է եղեռնի հուշարձանի պատկերը/-Ծանոթ նկար է, չէ, այս տարածքում միայն հնչում է ծանր երաժշտություն, որը խորհրդանշում է խոնարհված քարերը: Բայց վերածննդի հուշարձանի մոտ պետք է հնչի լավատեսական երաժշտություն: Ճնշող տպավորությունը գերակայում է, բայց պետք է նաև վերածննդի երաժշտությունը լինի:
Արթուր Շահնազարյան -Կոմիտասյան զվարթնոց ենք նախատեսել` որպես Հարության խորհրդանիշ, որտեղ հնչեն նաև ժողովրդի ուժը, եռանդը արտահայտող երաժշտությունը: Դա վիրտուալ թանգարանի գաղափարն է: Անպայման պիտի լինի նաև հարությունը: Եթե մարդուն չես տալիս իր ինքնությունը, նա մոլորված ու անդեմ վիճակում է, մանկուրտ է դարձել:
Հայկ Դեմոյան-Ցեղասպանության թանգարան են իջնում հարյուր հազարավոր մարդիկ: Հայացքներում իմաստավորված արտահայտություն չկա, իրականում չգիտեն ցեղասպանությունն ինչ է: Որն է այս ողբերգության դաստիարակիչ պահը, այն այսօր հայությանը միավորող ամենագլխավոր գործոնն է: Ճիշտ է` երիտասարդները գալիս են, բայց չգիտակցված, թե ուր են եկել:
Սուրեն Գրիգոր -Պատմությունը որպես գործիք օգտագործելու մասին լավ է ասել մի մարդ, որի դեմ հայերը ևս կռվել ու հաղթել են, բայց նա իր ազգին համախմբելու իր ձևն էր գտել` Հիտլերն ասում է` պատմությունն այն պահեստն է, որտեղից վերցնում ես այն, ինչ զորացնում է քեզ: Ինչ մարդ ես ուզում ունենալ երկրումդ, հենց այն էլ վերցնում ես պատմությունից: Մեր առաջարկած գործիքների ընդհանրությունը տալիս է բոլոր հնարավորությունները: Հիշենք և կարևորենք վերջերս տեղի ունեցած այն դեպքը, երբ լեզգինկա պարով չեչենները տանկերի շարասյուն են կանգնեցրել: Հենց սա է, որ դառնում է այն գիտելիքը, որ իր ծագումնաբանության խորքերից հանում է ազգային զորեղությունը:
Մեզ մոտ դեռևս ցեղի զարգացման ծրագիր չի մշակված, թե ինչ կոմպոնենտներ են գերակա նրա հաջողության համար: Այն, որ երաժշտությունը որոշակի հատկանիշներ է ձևավորում երեխայի մեջ, աշխարհում կիրառվող փորձ է: Ամփոփելով` հասկացանք նաև գաղափարի հետ կապված մյուս առնչությունները: Ցանկացած համայնքում ճիշտ աշխատելու մեխանիզմներն ու հիմքերը գտնելով` հաջողություն ենք ունենում: Հայկական համայքների վրա ճնշումներ են լինում տարբեր հեղինակությունների ազդեցության ոլորտների կողմից: Բայց դրա դեմ առնել հնարավոր է հենց ինքնության բացահայտման արդյունքում:
Սվետլանա Հակոբյան -Մենք հիմնականում խոսեցինք մշակույթի մասին: Հիմքերից հիմքն է դա: Բոլոր ոլորտներում հզոր աշխատանքներ են կատարվում, օրինակ, հենց այս հիմնարկում, որտեղ այժմ գտնվում ենք: Բայց այլ երկրներից գալիս են մեզնից վերցնում և ավելի արագ առաջընթաց ապահովում, քան մենք: Կարծում եմ, պետք է լավ իմանանք, թե ինչ ունենք Հայաստան աշխարհում և Հայաստանից դուրս: Ոչ թե մեզ մխիթարելու համար ասենք բնական ռեսուրսներ չունենք, կամ ավելորդ հիացական զգացումների վրա վատնենք մեր ուժերը: Եթե մենք ինքներս մշակութային դիվերսիա անենք, այն ի օգուտ այլ երկրների կլինի: Դրա դարավոր փորձն արդեն ունենք: Ծաղկեցրել ենք այլ երկրներ, հպարտությամբ նշում ենք`սա հայ է, նա հայ է, բայց ավելի վատ է լինում մեզ համար: Ոչ միայն մեր մշակույթով զբաղվելու խնդիրն ունենք, այլ հիմնովին պիտի վերանայենք մեզ: Ինչի նման է` ապրիլի 24-ի օրը ազգովի տառապում ենք, թե ինչ-որ մեկը ցեղասպանություն բառը կասի, թե ոչ, իսկ այդ նույն օրը թուրքական բանակում հայ պատանի են սպանում: Ուղերձ են ուղարկում, որ ինչ ուզում եք արեք, մենք մերը շարունակելու ենք: Պաշտպանվողի վիճակում ենք, նրանք հարձակվում են, մենք պաշտպանվում ենք: Ինտելիգենտ մարդը իր դաստիարակության սահմաններում է, իսկ մյուսը` անդաստիարակն ու անկիրթը գալիս, առաջ է անցնում նրանից: Այսօր պետություն ունենք: 600 տարի առաջ նույնպես ունեցել ենք: Եկեք հասկանանք, թե ինչու ենք կորցրել այն: Մեր հերոսները արդարության որոնումներում հեռանում են իրենց երկրից, որն իր ակունքներում աստվածային օրենքների երկիր է եղել հռչակված: Հիմա անգամ պատերազմում կռված և երկիր ազատագրած մարդը տունը վաճառում է և արդարություն որոնելու է գնում մեկ այլ երկրում: Մենք պիտի կարողանանք պահանջկոտ լինել ամեն ինչում` ճիշտ կադրերի ընտրության, ճիշտ մշակութային քաղաքականության, սոցիալական արդարության, բոլոր, բոլոր հարցերում: Մենք լռում ենք, ամեն ինչ հանդուրժում, դրա համար էլ նման վիճակ է ստեղծվել:
Արթուր Շահնազարյան -Ուզում ենք Արևմտյան Հայաստանը հետ բերենք: Ես ասում եմ` երեք քայլ է ընդամենը: Առաջին քայլը` ազգովի չենք ծխում: Կարո՞ղ ենք համախմբվել այդ գաղափարի շուրջ և այն իրականություն դարձնել` վերջ տալ ծխելուն:
-Իսկ երկրորդը՞:
-Երբ առաջին քայլը կանենք, կասեմ:

Սկզբնաղբյուր՝ Էկոնոմիկա ամսագիր, 1(17) 2011, աշուն