Հովիկ Մուսայելյանի զրույցը ՀՀ հանրային խորհրդի նախագահ Վազգեն Մանուկյանի հետ մեզ տեղափոխում է սովետական տարիներին անկախության երազանքով ապրող և գործող երիտասարդական միջավայր: Ղարաբաղյան շարժման պոռթկումը համահայկական շարժման վերածվելը պատահական չէր, 1965 թվականից սկսած` հայ երիտասարդների թաքուն երազանքն է եղել մի օր ոտքի ելնելը: Վազգեն Մանուկյանի կենսագրության մեջ դա գիտակից գործունեություն է եղել, և ահա նա շարժման գաղափարական ղեկավարն է դառնում, այնուհետև` անկախ Հայաստանի առաջին վարչապետը, ՀՀ նախագահի թեկնածու, ակտիվ քաղաքական գործիչ, ով մի կողմ չի քաշվել, այլ այսօր էլ եռանդուն է, իր կարելույնն է անում հանրային կյանքի որակի բարելավման ուղղությամբ:

Հովիկ Մուսայելյան – Մեր այս զրույցը նվիրված է եղեռնի հարյուրամյակին, սակայն ես կցանկանայի հիսուն տարով հետ գնայինք, հասնեինք վաթսունհինգ թիվ, երբ Խորհրդային Հայաստանի կոմկուսը որոշում է ընդունում, որ օպերայի դահլիճում պետք է տեղի ունենա հայոց ցեղասպանության հիսունամյակին նվիրված միջոցառում: Որքան ինձ հայտնի է, այդ ժամանակ քչերը գիտեին եղեռնի մասին: Այսօր լրիվ ուրիշ իրավիճակ է, կարծես թե նոր ծնված երեխան անգամ գիտի, թե ցեղասպանությունն ինչ բան է: Այսօր անընդհատ հեռուստատեսությամբ ցույց են տալիս, որ այս կամ այն երկիրը ճանաչում է ցեղասպանությունը: Այնուամենայնիվ, այն ժամանակ թեկուզև գուցե թե բնակչության իննսուն տոկոսը չգիտեր այդ մասին, բայց մի քանի օրում հրաշք է տեղի ունեցել` թռուցիկներ են տարածվել, մարդիկ արագ դուրս են եկել, միտինգ է կայացել: Այսօր միտինգ կազմակերպելը մի առանձին բան չի, և մարդիկ գուցե չկարողանան հասկանալ, թե այն տարիների համար դա ինչ պոռթկում է եղել, և ինչ վտանգներով էր լի այդ հախուռն ցույցը: Քանի որ դուք այդ պատմական ցույցի անմիջական մասնակիցներից եք, դրանից հետո էլ այլ ախոհների բանակ ձևավորվեց, դուք նույնպես դրանց թվում էիք… Եկեք հիսուն տարի հետ գնանք…

Վազգեն Մանուկյան – Հիսուն տարի որ հետ գնանք, իհարկե, տարիքի տեսակետից շատ լավ ժամանակներում կհայտնվենք: Բնակչության չասեմ, բայց երիտասարդության մեծ մասը իսկապես որ համարյա թե ոչինչ չգիտեր եղեռնի մասին: Մեծահասակներն, իհարկե , գիտեին, բայց, որպես կանոն, ընտանիքներում մեծերը երեխաներին ոչինչ չէին պատմում, որովհետև այդ տարիներին պետք չէր որևէ ինֆորմացիա հաղորդել երեխային, որը նրան կվտանգեր: Իսկ եղեռնի թեման այդպիսիներից էր: Ես տեղյակ էի մասամբ, քանի որ ինձ պապիկս էր պատմում մանկապարտեզ տանելիս` խոսում էր ցեղասպանությունից, կրոնից, Աստվածաշնչից, բայց ես նույնպ ես չէի կարող պատկերացնել ողբերգության իրական պատկերը: Հիմա ես մտածում եմ, որ լավ էր, որ մենք այդ մասին չգիտեինք, որովհետև ցեղասպանությունը մի հսկայական ստրես էր, իմանալ, որ հողերդ, ժողովուրդդ կորցրել ես, հեշտ բան չի: Կարող է զարմանալի թվալ, բայց, կարծում եմ, ինչ որ իմաստով լավ էր, որ երիտասարդները ոչինչ չգիտեին: Խորհրդային Միությունը մի քանի տասնամյակ թույլ չտալով, որ այդ մասին որևէ բան խոսվի, փաստորեն, օգնեց, որ հիսունամյակը դիմավոր ենք որպես հոգեբանորեն ավելի առողջացած ժողովուրդ: Այդ տեսակետից սփյուռքից էլ էինք տարբերվում: Նրանց հայրենասիրությունը շատ ավելի բարձր էր շնորհիվ դաստիարակության, բայց մենք ավելի առողջ էինք: Այդ տարում էր, որ մեր երիտասարդությունն սկսեց հասկանալ, թե ինչ է տեղի ունեցել: Վաթսունհինգ թվի ապրիլի քսանչորսից հետո յոթ հոգի ձերբակալվեց, մի քանի գաղտնի կազմակերպություններ ստեղծվեցին: Հիշում եմ, ցույցի ժամանակ գոռում էինք` Հողերը, հողերը… և ՙԱզատություն յոթ հայրենասերներին՚: Համալսարանում մաթեմատիկոսների մոտ շատ մեծ հեղինակություն ուներ Թորգոմ Խաչատրյան, եթե չեմ սխալվում, անունով դասախոսը, նա աքսորից էր վերադարձել, երկու ոտքը չուներ, բայց այդ վիճակով աշխատում էր ու դասավանդում: Նա ուսանողներից ու դասախոսներից կազմված գաղտնի խմբակ էր ստեղծել, հավաքվում էին, ապրիլի քսանչորսից էին խոսում: Մեր կուրսում կար և հիմա էլ կա Մուկուչը, (Մկրտիչը), նա մեր կուրսի կազմակերպիչն էր, հիմա դաշնակցության մեջ է: Եվ ահա, ապրիլի քսանչորսին մեզ ասացին, որ բոլորս գնում ենք հրապարակ, և առաջինը համալսարանը դուրս եկավ, նախ գնացինք հրապարակ, շատերը չէին հասկանում, թե ինչումն է բանը, բայց միացել էին, գնում էինք, ու շատ լավ հիշում եմ, որ մեկը մյուսին ասում էր` խոտերի միջով չգնաք, սա մեր խոտերն են, հանկարծ ծխախոտը գետին չգցես, սա մերն է: Այսինքն, մեր գաղափարը շատ ուժեղ էր, հայրենիքի հանդեպ զարմանալի զգացողություն էր ի հայտ եկել: Այսօրվա մարդիկ չեն պատկերացնում, թե ինչ է նշանակում Սովետական Միությունում ցույց անելը: Տանկերով էին ոչնչացնում ցույցերը: Եվ մեկ էլ Հայաստանում միանգամից տեղի ունեցավ այդպիսի ցույց:

Ես հետագայում զրուցել եմ համապատասխան մարդկանց հետ, որպեսզի իմանամ, թե ղեկավարությունն ինչ վիճակում էր այդ ժամանակ, պարզվում է` խառնված են եղել,չեն իմացել զորք կանչեն, չկանչեն, չեն իմացել` ինչ անել: Շատ կարևոր էր, որ առաջին քարտուղար Յակով Զարոբյանը շատ նորմալ մարդ էր, և այդպիսիք էլի կային նրա կողքին:

Հ. Մ. – Ճիշտ է, Խրուշչովի ժամանակներն էին, կարծես թե մի քիչ ազատություն կար երկրում, բայց Զարոբյանի նման մարդը իսկապես հերոսական գործարեց, երբ խնդիրը մինչև Կենտկոմ բարձրացրեց: Արդյոք այդ տարիներին Խորհրդային Միությունում շատ կային նման մարդիկ, ովքեր իրենց քաղաքական կշիռը դրել են մի այնպիսի վիճակի մեջ, որ շատ բան կարող էին կորցնել:

Վ. Մ. – Եղել են, Մյասնիկյանը, Գրիգորի Հարությունովը, Զարոբյանը: Ի դեպ, այս երեքն էլ նմանություն ունեին նրանում, որ իրենք Հայաստանի միջավայրում չէին մեծացել, նրանք չէին վախենում այն բաներից, որոնցից տեղացի կադրերն էին վախենում, համարելով, որ դրանք տաբու են: Օրինակ, Հարությունովը Ստալինի առաջ բարձր ացրեց Ղարաբաղի հարցը,տնտեսապես հիմնավորում էր Ղարաբաղի միավորումը Հայաստանի հետ, դրեց Մատենադարանի շինարարության հարցը, պատերազմից հետո աքսոր ուղարկվողների ցուցակը կիսով չափ կրճատեց, պատճառաբանելով, որ Հայաստանի զարգացող տնտեսությանը նրանք անհրաժեշտ են: Զարոբյանի հետ հանդիպել եմ Մոսկվայում սովորելու տարիներին, նա շատ հետաքրքիր մարդ էր: Վաթսունյոթ թվին տեղափոխվեցի Մոսկվայի պետական համալսարանում սովորելու, Մոսկվայում շատ ճանաչված էր Համո Հարությունյանը, նա Կանադայում Սովետական Միության դեսպանն էր եղել, նրա հետ ծանոթությունը մեծ դեր խաղաց իմ և ընկերներիս կյանքում: Նրան ցանկացել էին ուղարկել Հայաստանի կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղար, սակայն Սուսլովը հակադրվել է, ասելով` նա շատ հյութալի է Հայաստանի համար: Կինը Թումանյանի թոռնուհին էր, բարեկամական հարաբերությունների մեջ էր Միկոյանի հետ, նրա միջոցով Բաղրամյանի հետ մտերմացանք: Ինքը Զարոբյանին չէր ճանաչում, իսկ մենք անպայման ցանկանում էինք նրա հետ ծանոթանալ, մի հետաքրքիր ձև գտանք: Գիտեինք, թե որ շենքում է ապրում,մտել էինք այդ շենքն ու հերթով բոլոր բնակարանների զանգը տալիս էինք, ոչ մեկը դուռը չէր բացում, պարզապես ասում էին, որ իրենց մոտ այդպիսի մարդ չի ապրում: Մեկ էլ հանկարծ բնակարաններից մեկի դուռը բացում են, Զարոբյանն է շապիկով, մարզահագուստով կանգնած: Հարցրեց` հայ եք: Մենք երեքով էինք, ներս հրավիրեց, կնոջն ասաց, որ կոնյակ բերի, սեղան գցի, ու շատ բաներ պատմեց մեզ Հայաստանում աշխատած տարիների մասին: Ուղն ու ծուծով նվիրված էր Հայաստանին: Զգացվում էր, որ մեծ ափսոսանք ունի, որ ստիպված է եղել հեռանալ Հայաստանից: Կարծես թե իր կյանքի ամենակարևոր հատվածը հենց Հայաստանում անցկացրած տարիներն են եղել: Շատ ազնիվ մարդ էր, այդ պատճառով էլ համարձակ էր: Կաշառակեր մարդը չի կարող համարձակ լինել: Ռիսկ չի անի ինչ որ քայլ անի: Երկուսն էլ դրսից եկած ու ազնիվ մարդիկ էին, նվիրված էին պետական գաղափարախոսությանը և նորմալ էին համարում նրան ծառայելը:

Ահա, հրապարակում ենք, ցույց է, Կենտկոմից մարդիկ եկան, հրավիրեցին Վիկտոր Համբարձումյանին, Սիլվա Կապուտիկյանին: Լենինի արձանի պատվանդանին բարձրացել էր Վիկտոր Համբարձումյանը, շատ օրիգինալ որոշումներ էին կայացվում ցուցարարների կողմից: Վիկտոր Համբարձումյանը որ սկսեց խոսել, բոլորը շրջվեցին և նրա դիմաց լուռ կանգնեցին մեջքով: Կամ, մեկ էլ պպզում էին, այդպես էին արտահայտում վերաբերմունքը ելույթ ունեցողի հանդեպ: Հետո մենք շարժվեցինք դեպի մյուս ինստիտուտները, որպեսզի ավելի շատ մարդիկ դուրս գան, միանան մեզ: Պոլիտեխնիկի դռները փակել էին, գոռում էինք` ամոթ, ամոթ,հետո, քանի որ պրոլետարիատի դիկտատուրայի ոգով էինք դաստիարակված, որոշեցինք մի խումբ էլ ուղարկել դեպի Հայէլեկտրո, որպեսզի բանվորներին ոգևորեն, բերեն ցույցի, բայց չստացվեց:

Հետո Զարոբյանը դիմեց Մոսկվա, ու այստեղ ես ուզում եմ հասկանալ, թե Մոսկվան ինչ վիճակում էր այդ պահին: Ցույցը թույլ տալը մի տեղ վնաս էր բերում, որովհետև միանգամից հայ ժողովրդի մոտ ազգային զգացմունքները շատ կբարձրանային, ինչը ձեռնտու չէր երկրին: Մյուս կողմից` օգտակար էր, որ Թուրքիային ցույց կտար, որ տեսեք, մենք հազիվ ենք զսպում հայերին, և հարկ եղած դեպքում երկու կողմի դեմ կհաներ այս խաղաքարտը, ինչը և հետագայում սկսեց անել ցեղասպանության թեման օգտագործելով: Ճիշտ դիվանագիտական լուծում գտան իրենց համար:

Սկսեցին ստեղծվել գաղտնի կազմակերպություններ, թռուցիկներ էին տպում: Առաջին փուլում վրեժխնդրության տրամադրությունն էր իշխում, շատ արագ սա փոխվեց անկախության գաղափարով, հասկանում էինք, որ քանի դեռ անկախություն չունենք, չենք կարող մեր հարցերը լուծել: Ես տպագիր մամուլին դեմ էի, որովհետև ԿԳԲ-ն անմիջապես բռնում և բանտարկում էր: Տղաները բանտարկվեցին, տարիներ կորցրին: Իսկ մենք մեր հանդիպումների ժամանակ տարբեր քննարկումներ էինք կազմակերպում, օրինակ, քննարկում էինք, թե Հայաստանը կապիտալիստական, թե սոցիալիստական տնտեսություն պիտի ունենա անկախացումից հետո: Անգամ մի մոտ ընկերոջս հետ այս հարցի շուրջ այնքան թունդ վիճեցինք, որ տասը տարի խռով մնացինք: Ես կապիտալիստականի կողմնակիցն էի, նա` սոցիալիստականի: Քննարկում էինք Հայաստանի էներգետիկ ռեսուրսների հարցը: Հետո, երբ անկախությունից հետո մենք նման հարցեր էինք քննարկում, ես քմծիծաղ էի տալիս, որովհետև դրանք մենք արդեն այն տարին երին քննարկել էինք: Վաթսունականներին մարդկանց մի բազմություն ստեղծվեց, որոնց ես տեսա նաև ութսունութի առաջին միտինգներին:

Հ. Մ. – Ես Էջմիածնում արտադրության պետ էի, երեքհարյուրհիսուն հոգու ղեկավար էի, ամեն օր ոտքով նրանց առաջնորդում էի դեպի Երևան, միտինգի, իմ հարցը քննում էին կուսակցության շրջկոմի բյուրոյի նիստում,կուսակցությունից հեռացնելու հարց էին դրել, այդպես էլ չիմացա` հեռացրին, չհեռացրին, թեպետ կուստոմսը մինչև այսօր էլ ինձ մոտ է: Բայց միտինգների ժամանակ Դուք շատ հավասարակշռված էիք խոսում, զգացմունքներն ավելի քիչ էին, մարդիկ գերադասում էին լսել զգացմունքային, պաթետիկ, ելույթներ, պարզապես էլեկտրականանում էինք Աշոտ Մանուչարյանի ելույթներից, հետո նույնը տեղի էր ունենում Լևոն Տեր-Պետրոսյանի ելույթների ժամանակ: Բայց Հանրային խորհրդում ձեզ հետ աշխատանքի բերումով հաճախ շփվելուց հետո չեմ կարողանում չմտածել, թե ինչ կլիներ երկրի հետ, եթե դուք չզիջեիք նախագահ լինելու հնարավորությունը, կամ, ընտրված լինելու պարագայում` չկեղծեին ընտրությունները: Կարծես թե` ամեն ինչ այլ կերպ կընթանար:

Վ. Մ. – Այն ժամանակ պարզվեց, որ Հայաստանում բազմաթիվ հայրենասիրական միություններ կային, որոնցից յուրաքանչյուրին թվում էր, որ շրջապատված են ոչ հայրենասեր մարդկանցով, և որ միայն իրենց է պատկանում իսկական հայրենասեր լինելու մենաշնորհը: Վստահաբար պիտի ասեմ, որ այդ ժամանակ ես իսկապես ամենապատրաստվածն էի: Ինչու: Մոսկվայում վաթսունյոթ թվին Թուրքիայի դեսպանատան դեմ առաջին ցույցն արեցինք, Համո Հարությունյանի հետ ծանոթությունը շատ բան տվեց, սկսեցի կարդալ մասնագիտական գրականություն, օրինակ, Մոսկվայի համալսարանի գրախանութից գնեցի ՙԱՄՆ-ի բաժնետիրական ընկերությունները՚ գիրքը: Այսինքն, ես հասկացա, որ պետք է լավ ուսումնասիրել ամերիկյան տնտեսությունը: Տնտեսագիտություն և ազգային հարց: Դասավանդել եմ մաթեմատիկայի կիրառությունները տնտեսագիտության մեջ, գնացել եմ Նովոսիբիրսկ, հատուկ ուսանել եմ Կանդարովիչին, նա տեղափոխվեց Մոսկվա, ես մնացի իր տեղակալի մոտ: Ես պատրաստվում էի անկախ Հայաստանի տնտեսության վերակազմակերպմանը: Կարդացի անկախ Հայաստանի առաջին վարչապետի` Քաջազնունու գիրքը: Ինձ վրա մեծ ազդեցւթյուն ուներ Ռաֆայել Իշխանյանը, նա էր ինձ հորդորում ուսումնասիրել առաջին հանրապետության նյութերը: Քաջազնունու հայտնի ելույթը կարդացի, որտեղ նա հարց է բարձրացնում, թե արդյոք մենք մեղավորություն չունենք, ճիշտ ենք արել արդյոք, որ Ռուսաստանին մեծ տեղ ենք տվել, գուցե պետք էր անմիջապես Թուրքիայի հետ բանակցել,և ահա հարցեր էին առաջանում, որոնք պատասխաններ էին պահանջում: Մեր տանը կային հին ամսագրեր, կար մի հեղինակ Չիլինգարյան ազգանունով, մամուլում հոդվածներ էր տպագրում, կանխատեսումներ էր անում, որոնք կատարվում էին: Ինձ համար այդ մարդը դարձել էր մարգարե, զարմանում էի, թե ինչպես է կարողանում կանխատեսել իրադարձությունները, անգամ բոլշևիկյան հեղափոխության կանխատեսումն է արել: Հասկացա, թե ինչ վնաս են բերել ռուսները, մաուզերիստները, խմբապետները: Վարչապետ դառնալով` առաջին հրամաններից մեկը եղավ զինված ջոկատները վերացնելու մասին հրամանը: Դրանից բխեց, որ չեն լինում մշտական բարեկամներ և ոչ էլ մշտական թշնամիներ թեզը: Մեզ պետք էր ոչ թե Տիգրան Մեծի ժամանակների Հայաստանն ուսումնասիրել, այլ դարասկզբի և առաջին հանրապետության փորձը: Ես ասում էի` մենք ունենք ազգային հարցեր,և կա համաշխարհային պրոցես, եթե մենք հիմա մի հարց բարձրացնենք, որն այդ պահին չի տեղավորվում համաշխարհային պրոցեսի մեջ, այն չի լուծվի: Մեր անկախության և Ղարաբաղի հարցերը այն ժամանակ տեղավորվում էին համաշխարհային պրոցեսի մեջ: Բոլորը կարծում էին, թե Ղարաբաղ կոմիտեն շատ էմոցիոնալ էր, մինչդեռ կոմիտեն շատ պրագմատիկ որոշումներ էր կայացնում, շատ լուրջ քննարկումներ էին ծավալվում, վիճակն էր վերլուծվում, և կայացվում էին իրատեսական որոշումներ: Ինչևէ, ձեր հարցի պատասխանը, բնական է,չգիտեմ,բայց կա երկու տեսակետ. Որ պիտի լիներ այն, ինչ եղել է, և մյուսը, որ ամեն ինչ կարող էր այլ կերպ լինել: Ես շատ եմ կարևորում անհատի դերը: Իննսունականների սկիզբն էր, մի ամերիկացի դիվանագետի հետ էի զրուցում, կարծիք հայտնեցի, որ, օրինակ Ամերիկայի նման երկրի համար երևի թե կարևոր չի նախագահի անձը, որովհետև ամեն ինչ շատ հստակ կանոնակարգված է, իսկ մեր երկրում շատ կարևոր է, թե ով է նախագահը: Ասաց` ձեր երկրի համար համաձայն եմ, բայց Ամերիկայի համար նույնպես կարևոր է, թե ով է նախագահը, որովհետև երկրի բնավորությունը փոխվում է: Հետո հասկացա, որ իսկապես, Ռեյգանի Ամերիկան ուրիշ է, Բուշինը` ուրիշ, Քլինտոնինը` ուրիշ: Նույնիսկ Ամերիկայի նման պետության վրա է դա իր ազդեցությունը թողնում: Ամերիկան շատ զգայուն պետություն է, ուշադրություն դարձրեք, Ամերիկան չի պայքարում Իրաքի դեմ, Ամերիկան պայքարում է Սադամ Հուսեյնի դեմ, Ամերիկան կողմ չի Սովետական Միությանը, Ամերիկան կողմ է Գորբաչովին, Ելցինին: Ամերիկան պայքարում է Քադաֆիի դեմ, Պուտինի դեմ: Այդ տեսակետից, իսկապես, ով կլիներ Հայաստանի առաջին, երկրորդ, երրորդ, չորրորդ նախագահը, ինձ թվում է, անշուշտ, կախված է անհատից, բայց ապացուցելի չէ, որովհետև իրականությունը կայացել է, իսկ եթե-ն` ոչ: Հիմա շատ հետաքրքիր տեսություններ են զարգանում, գրքեր են գրվում եթե-ների մասին:Ինչ կլիներ, եթե այսպես լիներ,պատմության մեջ եթեներ չկան, բայց այդ մարդիկ վերլուծում են, թե ինչ կլիներ, եթե պատմության մեջ ինչ որ բան մեկ այլ կերպ ընթանար: Օրինակ, վերջերս մի շատ հետաքքիր գիրք էի կարդում, թե եթե Հիտլերը ուրիշ քայլեր աներ, հնարավոր է, որ հաղթեր պատերազմում, և աշխարհում ամերիկյան ու նաև մյուս ֆաշիզմներ հաստատվեին:

Հ. Մ. – Բոլորիս հայտնի է, որ դուք ջատագովն եք եղել ազգային գաղափարախոսության, ոմանք դրան դեմ են եղել: Այսօր, ինչ վիճակ է` արդյոք ունենք ազգային գաղափարախոսություն:

Վ. Մ. – Գիտեք, կոմունիստական գաղափարախոսության նման ինչ որ բան ունենալը ճիշտ չէ: Գաղափարախոսությունը մի բան է, որը չի գրանցված ոչ մի տեղ, բայց ամբողջ ազգը գիտի այդ մասին: Օրինակ, Միացյալ Նահանգները ունի, արդյոք, գաղափարախոսություն: Իհարկե ունի: Նրանց համար դա դեմոկրատիան է, ընդ որում` այնպիսին, ինչպիսին Ամերիկայում է: Իրենց ապրելաձևն է այդ դեմոկրատիան, և Ամերիկան առաքելություն ունի աշխարհի առջև, որ դա պիտի տարածի ամբողջ աշխարհով մեկ: Երկրորդը, որ հասարակ կոշկակարը կարող է նախագահ դառնալ: Դե դա այսօր արդեն հնարավոր չէ: Այդ գաղափարախոսությունը տարածվում է մշակույթով` ֆիլմերով, գրականությամբ: Ինձ թվում է, մենք նույնպես ունենք մեր գաղափարախոսությունը: Մենք, առաջինը, ասում ենք, որ մենք տարբերվում ենք մյուսներից: Ամեն մեկը դա յուրովի է բացատրում, բայց դա մեզնից յուրաքանչյուրն ունի իր զգացողությունների մեջ: Մենք զգում ենք, որ տարբեր ենք մյուսներից: Ես դեմ եմ, որ մի ինչ որ գիրք լինի, իբր թե հայերի գաղափարախոսությունը դա է, և ով ընդունում է` հայ է, ով դեմ է` դավաճան: Բայց ազգային ինքնությունը պահելն արդեն իսկ ազգային գաղափարախոսություն է: Համաշխահային մրցակցության մեջ ենք մտել, պետական մրցակցությունից բացի` մենք մտել ենք ազգային մրցակցության մեջ: Ազգային ինքնությունը պահելը լուրջ մարտահրավեր է դարձել:

Օրինակ, հրեական գաղափարախոսության մեջ հստակ գրված է, որ իրենք խելոք են և բարձր ուրիշներից: Բայց քսաներորդ դարում կրոնը չէ, որ տարածում էր այդ գաղափարախոսությունը, գեղարվեստական գրականության, կինոյի միջոցով կերպարներ են ստեղծվում, և դրանք դառնում են նմանվելու հերոսներ: Հրեաները դա շատ լավ են անում: Մեզ մոտ ոչ թե պակասում է գաղափարախոսությունը, այլ իրական մարդիկ և գեղարվեստական հերոսները, որոնք մեզ բնորոշ գաղափարախոսության կրողներն են: Մեզ մոտ կրողներն են պակասում:

Հ. Մ. – Չեք կարծում, որ դրանք պիտի լինեն այնպիսի մարդիկ, որ բարդ իրավիճակներում հանդես գան մարդկանց առջև և լսելի լինեն: Երիտասարդները դժվարանում են որևէ անուն նշել, ով հեղինակություն էիրենց համար:

Վ. Մ. – Իսկապես, շատ դժվար է գտնել այն հեղինակություններին, որոնց կլսի ժողովուրդը: Խորհրդային տարիներին նրանք գիտնականներն էին, գրողները, նկարիչները, կոմպոզիտորները: Այսօր նաև խայտառակ քաղաքական դաշտ ունենք: ՙԲարձրացիր և բարձրացրու՚ նշանաբան ունեինք մի ժամանակ, հիմա դրա հակառակն է տեղի ունենում:

Հ. Մ. – Ցանկացած ազգ, որպեսզի մրցակցությանը դիմանա, պիտի տեսլական ունենա ապագայի հանդեպ: Բայց ով պետք է այդ տեսլականի մասին խոսի: Դուք երիտասարդների հետ հույսեր եք կապում, բայց երիտասարդները տարբեր ակցիաների մասնակցելով` իրենք չեն կարող ձևակերպել ազգի ապագայի տեսլականը, իսկ ավագները անջրպետված են երիտասարդներից: Համընթաց պիտի գնան ավագներն ու երիտասարդները: Կարծես թե ավագների խււմբը կարող էր լինել հանրային խորհուրդը, սակայն այստեղ էլ ներդաշնակություն չկա, քննարկում ենք հիմնականում լոկալ հարցեր, գլոբալ հարցերի շուրջ քննարկումներ ծավալելու թիմ չի հավաքված: Լավ մարդիկեն, ազնիվ, վաստակ ունեցող, բայց նրանք առաջնորդել չեն կարող:

Վ. Մ. – Չիլիում երիտասարդների խումբ կար, դժգոհ էին երկրի վիճակից, ՙՊրագմատիկ նացիոնալիզմ՚ անունով ծրագիր էին կազմել: Պինոչետը սովորական մարդ էր, բայց երբ նա իշխանության եկավ, վերցրեց երիտասարդների մշակած տեսլականը, և առաջ տարավ: Ես ինքս, օրինակ, կարող եմ գրել մեր տեսլականը, ելույթ ունենալ, ասել, բայց այն չի իրականանա, որովհետև պայմանները չկան: Հանրային խորհրդում հավաքված են ընդհանուր կենսափորձով, ոչ թե ընդհանուր գաղափարախոսությամբ մարդիկ: Մի քանի տարի առաջ մի խումբ բիզնեսմենների հետ զրուցում էինք, այս հարցերի շուրջ խոսելիս մեկն ասաց` մարդիկ գումար չունեն, տեսլականի մասին ինչ մտածեն: Կա նաև տեսակետ, որ տեսլականն ի հայտ է գալիս, երբ քաոս է, և տեսլականը թունելի վերջի լույսի է նման: Հետաքրքիրն այն է, որ բոլոր հայերի մեջ այդ տեսլականը քնած վիճակում կա, նույն գծագիրն է բոլորիս մեջ մեր երկրի ապագայի մասին: Երբ պահը գա, այն կհայտնվի:

Հ. Մ. – Երբ մի քանի հրեա միասին նախաճաշ են կազմակերպում,ազգային հարցեր են քննարկում, ավելի շատ գումար են հավաքում, քան մենք` ազգովի: Քնած զգացումից օգուտ չկա: Ով պետք է արթնացնի: Դրամահավաք ենք կազմակերպում, մարդիկ իրար չեն վստահում, մինչդեռ բազմաթիվ ծրագրերում, բանակի համար գումար է պետք, դուք մեծ վաստակ ունեք բանակաշինության հարցում, սփյուռքն օգնել է, չէ; Շատ մեծ ներդրում կրթության վրա պիտի արվի: Հայաստանում քսան համալսարան կա` վաթսուն երկու միլիոն դոլար ընդհանուր բյուջեով: Ամենուր եկեղեցիներ են կառուցում, ինչու: Ավելին, շատ գումարներ են ծախսում տարբեր անկապ բաների վրա, մինչդեռ պետք է նպատակները ճիշտ ընտրել, օրինակ, կրթության վրա պիտի ծախս արվի:

Վ. Մ. – Բանակը կազմավորվել է հիմնականում պետության միջոցներով: Ոչ պետության, ոչ համահայկական կազմակերպությունների կողմից չկա կրթությանն օգնելուձևավորված ծրագիր, ինչու պիտի գումար տան: Ի դեպ, հրեաները հեշտությամբ չեն հասել այդ համախմբմանը: Նրանց վարչապետ Գոլդա Մեերը երկու տոպրակ է վերցնում, Ամերիկա գնում, հարյուր միլիոն դոլար է հավաքում հարուստ հրեաներից: Շատ կարևոր էր վստահությունը, ինչի երաշխիք էր նրանց առաջին ղեկավարների համեստ ապրելակերպը: Իսկ առաջին ֆինանսական աջակցությունը Ռոտշիլդն է տվել: Գումար հավաքելը հեշտ գործ չի ոչ մեկի համար:

Հ. Մ. – Տնտեսական զարգացման տարբեր մոդելներ կան աշխարհում: Որն եք նախընտրելի համարում Հայաստանի համար:

Վ. Մ.- Շատ լավ խոսք կա, որ ասում են և չինացիները, և Սինգապուրի նշանավոր վարչապետը` բոլորից սովորեք, բայց գնացեք ձեր ճանապարհով: Ես կասեի` բոլոր ճանապարհներով էլ պետք է գնալ: Տնտեսության մի մասը բացարձակ ազատ պիտի լինի, մի մասին պետությունը շատ պիտի օգնի, գտնի ներդրումներ: Աշխարհը դարձել է զարմանալի բաժանված, չենք կարող խցկվել աշխարհի տնտեսության մեջ, ուստի`նրանց պիտի բերել մեզ մոտ և այստեղ մտնել նրանց մեջ: Մեծ երկրներն ամբողջ արդյունաբերությունը հանձնում են այլ երկրներին: Օրինակ, մենք մեր օրինակով նույնպես կարող ենք տեսնել, թե ինչպես ամեն տարածաշրջան յուրահատկություն ունի` ղարաբաղցիներն աչքի են ընկնում ռազմական գործում, մշակույթով ուժեղ է Գյումրին, մաթեմատիկայից` Գավառում են ուժեղ: Հայերն աշխարհում հայտնի էին իրենց ազնվությամբ, ինչը սովետական տարիներին խարխլվեց: Հայտնի են կրթության հանդեպ ընդգծված վերաբերմունքով: Երրորդը` անհրաժեշտ է ունենալ ապագայի տեսլականը, ինչին ուղղված պետք է լինեն բոլորի համաընդհանուր ջանքերը, որի շուրջը պետք է համախմբվի ժողովուրդը: