Երկխոսություն Զարգացման հայկական գործակալության տնօրեն Ռոբերտ Հարությունյանի հետ

Հովիկ Մուսայելյան – Այս խորագրի ներքո մեր զրույցները վարում ենք ամենատարբեր ոլորտներում ակտիվորեն աշխատող, ճանաչված և հետաքրքիր մարդկանց հետ, ում հետ զրուցելը հետաքրքիր է և ումից ակնկալում ենք նորություններ լսել: Զարգացման հայկական գործակալությունն արդեն 11 տարվա կենսագրություն ունի և մեր աչքի առաջ է կայացել: Հիշում ենք, որ նրա ստեղծումը կարևորվեց Հայաստանը մրցունակ երկիր դարձնելու, զարգացման հեռանկարները ճշգրտելու, երկրում բարենպաստ բիզնես միջավայր ձևավորելու առումով, որով զբաղվելու խնդիրը կառավարությունը նպատակահարմար համարեց առանձին գերատեսչության վրա դնել: Անցել է 11 տարի, մի քանի տնօրեններ են փոխվել: Արդեն մեկ տարի է, ինչ ղեկավարում եք կառույցը: Ցավոք, դժվար ժամանակահատվածում դուք ստանձնեցիք այդ գործը: Կարծում եմ, տնտեսական ճգնաժամի պայմաններում պիտի որ որոշակիորեն վերանայվեր գործելաոճը, աշխատանքը հարմարեցվեր նոր իրողություններին:
Ռոբերտ Հարությունյան – Գործակալության ստեղծման առաջին իսկ տարվանից տնտեսական վերելքի տարիներ էին, հաջողվեց ներդրողների բերել, հետաքրքիր գործեր անել, մեր տնտեսական դաշտում աշխուժություն ապահովել: 2008-ի աշնանից ճգնաժամի ազդեցությունն սկսեց տարածվել ամբողջ աշխարհով մեկ, մեզ էլ հասավ: Ոչ միայն հայկական գործակալությունն է իր գործունեությունը վերաիմաստավորում, արտասահմանյան մեր գործընկերները ևս նույն իրողության մեջ են: Իսկապես, նոր մեթոդների կարիք առաջացավ: Առհասարակ, նման կառույցներն զբաղվում են երկրի գովազդմամբ, հավանական ներդրողներին ներկայացնում են երկրի հնարավորությունները, բիզնես դաշտը: Նախկինում դա աշխատում էր, այժմ նաև ներդրողների մոտեցումն է փոխվել: Այս պահին նրանց այնքան էլ չի հետաքրքրում, թե ինչ երկիր ու ինչ պայմաններ են, այժմ գլխավոր պայմանը դարձել է հնարավորինս քիչ ռիսկով ավելի շատ եկամուտ ապահովելը: Գնում ֆորումների էին մասնակցում, երկրի օրենսդրական միջավայրն էին ուսումնասիրում, խորհրդատվություն, տեղեկատվություն էին տրամադրում: Սինոփսիսի պես ընկերությունները ուրիշ կերպ են աշխատում, նրանք սկսում են զրոյից` զարգացնելով հաջողությունները: Այդպիսիք երկրի համար ռազմավարական ներդրողներ են, որոնց հետ առանձին աշխատանք է տարվում:
Պարզվում է, որ այժմ գրեթե բոլոր երկրները նույն մեկնարկային պայմաններն են առաջարկում, և ներդրողը ընտրությունը կատարում է հարաբերական առավելության սկզբունքով: Առաջին հերթին կարևորվում է մարդկային կապիտալը, ռեսուրսները, այն, թե տվյալ երկրի ինտելեկտուալ հնարավորությունները որքանով են համապատասխանում իր ծրագրերն իրականացնելուն: Երկրորդը` սպառման շուկաները: Յուրաքանչյուր ներդրում արտահանման հնարավորությունների վրա է հիմնված: Եթե դա չկա, զուտ Հայաստանի շուկան անհետաքրքիր է դառնում նրա համար: Այս երկուսը հավասարազոր պայմաններ են: Երրորդը օրենսդրական դաշտն է, սակայն սա հնարավոր է լինում աշխատանքի ընթացքում բարելավել, շտկումներ անել, քանի որ խոշոր ներդրողը, այսպես ասած` կառավարության գործընկերն է դառնում և նրա գործունեությանը խանգարող խնդիրները կարգավորելը առանձնահատուկ վերաբերմունքի է արժանանում: Մարդկային կապիտալի առումով բավական լավ վիճակում ենք` կրթական համակարգ, ներուժ, սակայն շուկաների հարցը մի քիչ ավելի բարդ է: Ահա և մենք այժմ մեծ ջանքեր ենք գործադրում այդ ուղղությամբ, փորձում ենք գտնել տարբեր մոդելներ, որպեսզի օգնենք նրանց արտահանման դաշտ գտնել: Մենք ունենք 4 հարևաններ, որոնց երկուսի հետ ուղղակի կապեր չունենք: Արտասահմանյան ընկերությունները շատ խնդիրներից խուսափելու համար գրանցվում են որպես վրացական ընկերություն:
Մենք լավ հնարավորություններ հայտնաբերեցինք իրանական շուկայում, որը, որքան էլ զարմանալի է, մինչ այսօր լավ չենք ուսումնասիրել: Վերջին մեկ տարում ակտիվորեն ուսումնասիրում ենք այդ շուկան և արդեն և ներդրողների, և արտահանման առումով բավական հետաքրքիր պայմանավորվածություններ ունենք: Պարզվում է, որ այդ շուկան բավական հետաքրքիր է մեզ համար: 80 մլն մարդ է ապրում, վճարունակ պահանջարկ կա:
Հ.Մ. – Նորանկախ հանրապետության առաջին իսկ տարիներից այդ հարցը շատ է շոշափվել, սակայն մենք միայն տեղեկացված ենք, թե տնտեսական շրջափակման տարիներին ինչ էինք ներմուծում Իրանից: Իսկ ի՞նչ էինք արտահանում: Գիտենք միայն մետաղի ջարդոնի մասին, որի անվան տակ հետո պարզվեց, որ աշխատող սարքավորումներ են արտահանել, դեռևս բեռնարկղերից չհանված և արտադրությունում չօգտագործված հաստոցները որպես ոչ պիտանի մետաղի ջարդոն են վաճառել, ինչը նաև բուռն քննադատվում էր այն ժամանակ:
Ռ.Հ. – Այո, Իրանում շատ խելոք դրանք օգտագործել են որպես արտադրության միջոցներ:
Հ.Մ – Իմ ունեցած տեղեկություններով այնտեղ արտադրվում է ամեն ինչ:
Ռ.Հ. – Խնդիր կա իրանական օրենսդրական դաշտը լրջորեն ուսումնասիրելու, ինչը, անշուշտ, շատ բարդ գործ է: Ապրանքների փորձնական քանակություն ենք ուղարկելու և հետևելու ենք, թե ինչ ընթացակարգով են դրանք անցնելու երկրով, ինչ փաստաթղթեր են անհրաժեշտ: Հայաստանում իրանական ապրանքների ցուցահանդեսներ կազմակերպվել են, սակայն Իրանում հայկական ապրանքների ցուցահանդես դեռևս չի կազմակերպվել, առաջինը նախատեսում ենք աշնանը: Ամեն ինչ արտադրում են, սակայն ոչ ամեն ինչով են նրանք կարողանում ապահովել երկրի ներքին պահանջարկը: Անցյալ տարի ամռանը իրանցի գործարարների խումբ եկավ` պայմանավորվելու հայկական ցեմենտ գնելու: Փաստորեն, Իրանում արտադրված ցեմենտը արտահանելու իրավունքը չունեն, որովհետև երկրի պահանջարկը բավարարել չեն կարողանում,սակայն հայկականը կարող են գնել և արտահանել այլ երկիր: Ցավոք, ճգնաժամը խփեց շինարարությանը, և առայժմ այդ ծրագիրը կանգ է առել: Երկրորդ ապրանքատեսակը, որի պահանջարկը շատ մեծ է Իրանում, կարող է զարմանալի թվալ: Իրանում մեծ քանակությամբ ոչխարի միս է սպառվում, ինչը նրանք ներմուծում են աշխարհի ամենատարբեր ծայրերից, անգամ` Ավստրալիայից: Սովետական տարիներին Հայաստանում եղել է մոտ 2.5 մլն գլուխ ոչխար, այժմ` ընդամենը 500.000 գլուխ է, իսկ արոտավայրերը առանց օգտագործելու են մնացել: Գյուղերում հովիվներ չունենք:Մեծ գլխաքանակ պահելը ձեռնտու չէ, որովհետև գյուղացին ներդրումների գումար և իրացման շուկա չունի: Մարդիկ գրանցվում են, թե ով է լինելու տվյալ օրվա հովիվը: Կարող է դպրոցի տնօրենը գրաֆիկով հովիվ լինել, իր գործը թողնել, այդ օրը հովվություն անել : Ինչպես անենք, որ օգտվենք իրանական շուկայի այդ պահանջարկի հնարավորությունից: Երբ սկսեցինք զբաղվել այդ հարցով, շուկան ներկայացրինք, բանակցություններ սկսեցինք իրանական կողմի հետ, պատկերացրեք, արդեն ներդրողներ են գալիս և պատրաստակամություն հայտնում ֆերմաներ ստեղծելու: Հանրապետության տարբեր մարզերում մարդիկ փոքրաքանակ գլխաքանակ են պահում, բայց եթե 5000 գլուխ ոչխարով ֆերմաներ ստեղծվեն, արոտավայրեր տրամադրվեն, ընդամենը չնչին ծախսերի կարիք կլինի էլեկտրականության, ջրի, մեքենասարքավորումների: Փորձնական մեկ կոնկրետ ծրագիր արդեն սկսել ենք աշխատեցնել Վայոց ձորում: Մոտ 5 մլն տոննայի չափ ոչխարի միս է օգտագործվում Իրանում, իսկ Հաջիի օրը մեկ միլիոն գլուխ ոչխար է մատաղ արվում: Որպեսզի վնաս չհասցվի բնությանը, պետք է մանրամասնորեն մշակել հողօգտագործման, աշխատանքի պայմանների չափորոշիչները, կանոնները, ինչը արդեն կա Ռուսաստանում: Մեզ մոտ դեռևս խորհրդային ժամանակների կանոններն են աշխատում: Օրինակ, եթե վերցնում ենք Լոռի պանիրը և համեմատում համերը, ամեն անգամ տարբեր համի ենք հանդիպում: Անգամ նույն գործարանի արտադրանքը տարբեր օրերի տարբեր համ է ունենում, որովհետև կաթն է տարբեր լինում: Արտահանման դեպքում նման խնդիրները լուծում են պահանջում: Արտահանման հարցը առանձին արտադրողներ չեն կարող իրականացնել: Այժմ ստեղծվում է մի կենտրոնացված առանձին կառույց, որը պիտի պահանջարկ ունեցող արտադրանքը ընդունի բոլոր ձեռնարկություններից, ստուգի որակը, մեկ պիտակի տակ` օրինակ` ՙՀայկական պանիր՚, կենտրոնացված կարգով կազմակերպի արտահանումը: Ինչո՞ւ է սա պետք: Որովհետև այսպես հեշտ է և արտադրողի, և գնորդի համար: Ձեռնարկությունները միայնակ չեն կարող պահանջվող ծախսերն անել և չեն անում, փոքր քանակություններով էլ գնորդին ձեռնտու չէ գնելը: Պետք է համախմբվել: Այս կառույցը համապատասխան մարքեթինգային աշխատանքն իրականացնում է, ստանում է պատվերներ, ինչ որակի, ինչ քանակի, դրանք բաժանում է տարբեր ընկերությունների միջև: Կարողանում է ապահովել անհրաժեշտ ծավալները: Տեսեք, մասնակցում ենք արտասահմանում կազմակերպվող ցուցահանդեսներին, ենթադրենք, եվրոպական գնորդը հավանում է որևէ ապրանքատեսակ և ցանկություն հայտնում մեծաքանակ պատվեր իջեցնել: Ոչ մի ձեռնարկություն առանձին վերցրած ի վիճակի չէ նման քանակություն ապահովել, իսկ պատվիրատուն չի ցանկանում տարբեր արտադրողների հետ առանձին հարաբերությունների մեջ մտնել: Իսկ երբ կենտրոնացված կերպով մեկ կառույցի միջոցով է դա արվում, երկուստեք շահավետ գործարք է դառնում: Պահանջարկը առկա է, սակայն կազմակերպական պահով չենք հասել նույն մակարդակի: Սա ժամանակի կորուստ է, անշուշտ, սակայն տեղերում շուկաների վերլուծություն անելու համար անպայման ներկայացուցիչներ պիտի ունենաս: Փորձում ենք միջազգային շուկան հասկանալ, տեղական ընկերություններին առաջարկել այդ շուկաները և դրսի ներդրողներին ներգրավել այդ ծրագրերում: Օրինակ, եթե մեկ ընկերություն կարող է 5 հազար շիշ գինի վաճառել, 20.000 –ի պահանջարկի դեպքում նա չի կարողանում ծավալները մեծացնել, որովհետև դրա համար պահանջվող գումարը չունի: Եթե մենք նրա համար 100.000 շիշ գինու վաճառքի շուկա ենք հայտնաբերում, դրսի ներդրողի համար կոնկրետ և գրավիչ առաջարկ ենք ձևավորում: Մոտեցումը դարձրել ենք կոնկրետ հասցեագրված:

Հ.Մ. – Միշտ խոսել ենք մարդկային կապիտալի մասին, այստեղ մենք տեսանք մթերքի կապիտալի հնարավորությունները: Սա շատ կարևոր է դառնում տեղական բիզնեսմենների համար, որովհետև մարդիկ ունենում են նոր ոլորտներում գործունեություն ծավալելու հնարավորությունը: Մրցակցությունը մեծանում է, շուկան նեղանում է, մարդիկ ցանկանում են նոր ուղղություններում առաջինը լինել: Փաստորեն նրանց առաջարկվում է հստակ բիզնես ծրագիր: Երբ գործակալությունը նոր բացվեց, հիշում եմ` զեկույցներ էին լինում, թե որ ամիս որքան մարդիկ են եկել, իսկ այժ՞մ:
Ռ.Հ. – Բավական մեծացել է հետաքրքրությունը Հայաստանի նկատմամբ: Այո, հենց ճգնաժամի ժամանակ: Գալիս են բելգիացիներ, գերմանացիներ, ավստրիացիներ, ռուսներ, կորեացիներ, ճապոնացիներ…Եթե ժամանակին շահույթ ստանալու և աշխատելու կայուն մեխանիզմներ ունեին, այժմ արշավ է գնում, թե էլ ի՞նչ հնարավորություններ կան աշխարհում: Օրինակ, Իսպանիայից բավական մեծ խումբ էր եկել հետազոտելու մեր երկրի հնարավորությունները: Ժամանակին մենք էինք հրավիրում, ինքներս էինք գնում, այժմ իրենք են գալիս: Իհարկե, ճիշտ չի լինի ակնկալել, թե նրանք բոլորն էլ մեր երկրում գործունեություն ծավալելու, ներդրումների որոշումներ են կայացնելու: Մարդիկ ուսումնասիրում են մինչ այդ իրենց անհայտ դաշտերը: Հիմա երկար մտորումներից հետո պիտի նրանք ընտրություն կատարեն: Արևելյան Եվրոպայի երկրների հետ համեմատած` մեր հնարավորություններն ավելի սուղ են: Իսպանացին ավելի հեշտ Մակեդոնիայում, Խորվաթիայում ներդրումներ կանի, քան Հայաստանում: Հիմա, ինչպե՞ս գրավել նրանց, ի՞նչ առավելություն նրանք կգտնեն մեր առաջարկներում: Մենք ունենք դա: Մենք կարող ենք միջնորդ երկիր լինել ավելի մեծ շուկա դուրս գալու համար, ինչպիսին, օրինակ, Ռուսաստանն է կամ Իրանը: Բելգիացիներ էին եկել, նրանք ասացին, որ Հայաստանի միջոցով հեշտ է դուրս գալ ռուսական շուկա: Իսկ մենք ներկայացրինք նաև իրանական շուկա մտնելու տարբերակը, որովհետև ժամանակին եվրոպական շատ ապրանքատեսակներ մուտք ունեին Իրան, ինչը այժմ հնարավոր չի` հայտնի էմբարգոի պատճառով: Բայց նրանք կարող են Հայաստանում կազմակերպել այդ արտադրատեսակների արտադրությունը, և որպես հայկական ապրանք հանել իրանական շուկա: Մենք ունենք լավ առևտրային հարաբերություններ Ռուսաստանի որոշ նահանգների հետ, առանց մաքսատուրքի վաճառքի իրավունք: Հայաստանում արտադրված բելգիական արտադրանքը ավելի շահավետ պայմաններով կառաքվի ուսական շուկա: Մենք խոսեցինք գյուղատնտեսության մասին, Դիսքավերի ծրագրով տեսել եմ ՙՀայթեք գոմ՚-ի մասին պատմող ֆիլմ: Ծիծաղելի է հնչում, սակայն բարձր տեխնոլոգիաների կիրառական նշանակության հիանալի օրինակ էր դա: Յուրաքանչյուր կովի կպցված էր անհատական չիփ, կթի պահանջն առաջանալու դեպքում կովը ինքը տեղափոխվում է էլեկտրոնային կթի սենյակ, կթելու ժամանակ առանձին ռեզերվուար է մտնում կաթը, այդ ընթացքում ավտոմատ ստուգվում է նրա որակը: Եթե որակը չի համապատասխանում, կաթը լցվում է աղբարկղ, հաղորդում է ուղարկվում օպերատորին, որ այդ կովը խնդիր ունի: Եթե ամեն ինչ նորմալ է, կաթը շարունակում է իր ճանապարհը, հասնում մինչև մշակման ավարտական փուլ: Ինչո՞ւ չհավատանք, որ մենք ևս կարող ենք նման պայմաններ ապահովել մեր գյուղատնտեսության համար:
Հ.Մ. – Այսօր մենք շեղվեցինք մեր զրույցներում հաստատված ավանդույթից և տեղեկատվական տեխոնոլոգիաներից համարյա թե չխոսեցինք: Եկեք շարունակենք սկսածը և այժմ անդրադառնանք տուրիզմին: Հայաստանում տուրիզմի համար մեծ հեռանկարներ են տեսնում, սակայն, իմ կարծիքով, Հայաստան եկողների թվում գերակշռում են ինտելեկտուալ տուրիզմի սիրահարները: Նույն Իրանում պետությունը հատուկ հողատարածքներ է տրամադրել գործարարներին և պարտադրել երեք աստղանի, մատչելի գներ առաջարկող հյուրանոցաշինություն կազմակերպել: Սակայն մեզ մոտ հիմնական շեշտը թանկարժեք հյուրանոցների վրա դրվեց: Արդյոք դա չի՞ խանգարում մարդկանց հոսքին:
Ռ.Հ. – Ես կավելացնեի նաև ինքնաթիռների տոմսի բարձր գինը: Համաձայն եմ, որ ենթակառուցվածքների խնդիրը ևս ունենք: Բայց կա նաև ծառայությունների որակի խնդիրը: Ի՞նչ ծառայություն պիտի մատուցի այս կամ այն քանակի աստղանի հյուրանոցը: Օրինակ, ՍՊԱ կենտրոն ունենալու դեպքում շատ կարևոր է, որ այն լինի միջազգային չափանիչները բավարարող որակի: Դրա համար կա, օրինակ, եվրոպական ՍՊԱ կենտրոնների որակի հավաստագիր տվող կառույց: Եթե եվրոպացի տուրիստը իմանա, որ այդ հավաստագիրը առկա է, միայն դա արդեն բավարար է Հայաստան գալու համար: Տուրիզմը բազմաբնույթ է: Շատերը ծով չեն սիրում, այսօր շատ են լեռներով ոտքով ճանապարհորդել սիրող մարդիկ, հատկապես տարիքով մարդկանց մոտ: Բայց այս դեպքում էլ անպայման պետք է լինեն մշակված լեռնուղիներ, ուղեցույց նշաններ, զուգարաններ: Առողջ սնունդը ևս կարող է տուրիզմի զարգացման պայման լինել, եթե դու շեշտադրում ես դա: Իսկ մենք դա ունենք; Դրա համար վճարողները այսօր շատ են: Մեր գործակալության իրավասության մեջ դա չի մտնում: Տուրիզմով զբաղվող կազմակերպությունները, կարծում եմ, այս ամենով զբաղվում են:
Հ.Մ. – Մի շատ կարևոր հանգամանքի վրա եմ ուշադրություն հրավիրում: Որո՞նք են հայկական բրենդները: Օրինակ, հայկական ռադիոն, հայկական կոնյակը, կոշիկը: Ինձ համար հիանալի հայկական բրենդ է Նոյը և իր ետևից իջնող տապանի բնակիչները: Հիշենք Հովհաննես Այվազովսկու նկարը: Այս պատկերը Հայաստանի համար աշխատող շատ շահեկան բրենդ է: Հիշենք ինչ հիանալի տեսարան է բացվում Խոր Վիրապում: Ինչո՞ւ չմտածենք նման հուշարձան կառուցելու և այն որպես մեր երկրի գլխավոր բրենդ օգտագործելու մասին:
Ռ.Հ. – Ապրանքատեսակների առումով ես ավելի շատ կցանկանայի, որ բրենդը լիներ այն վստահությունը, որ եթե ապրանքն արտադրված է Հայաստանում, միանշանակ լավն է, վատը լինել չի կարող: Ոչ թե մասնավորեցնենք առանձին ապրանքատեսակների ձևով, որովհետև այդ դեպքում մենք գործ ունենք տվյալ բրենդի ապրանքայնության հետ: Ինչ վերաբերում է Նոյին և Արարատին, պիտի ասեմ, որ հատկապես ճապոնացիները առանձնահատուկ վերաբերմունք են ցուցաբերում մեր պատմության հանդեպ: Նրանք անգամ գտնում են, որ մենք անփույթ վերաբերմունք ունենք մեր այդ կարևոր առավելությունների նկատմամբ: Հիանալի գաղափար է: Գուցե մի օր իրականություն դառնա:

Սկզբնաղբյուր՝ Էկոնոմիկա ամսագիր, 2(11) 2009, ամառ